वृक्षप्रकल्पातील हिरवा सोबती ५: सातवीण

सातवीण (सप्तपर्णी)

विस्तीर्ण, सदा हिरवीगार सावली हवी असेल तर हा वृक्ष लावला पाहिजे. याचे शास्त्रीय नाव  Alstonia scholaris. Arthur Hugh Garfit Alston नावाच्या शास्त्रज्ञाच्या गौरवार्थ या वृक्षाला अलस्टोनिया असे नाव दिले गेले आहे. 

या वृक्षाला सप्तपर्ण, सप्तछद असेही म्हणतात. हा वृक्ष Apocynaceae(अपोसायनेसी) या कुळातील आहे. 

इंग्रजीत या वृक्षाला Devil's Tree , dita bark tree असे म्हणतात.

जुन्या काळात या वृक्षाच्या लाकडापासून धूळपाटी बनावत असत म्हणून याचे जातीनाम scholaris असे शिक्षणाचा संबंध दर्शविणारे दिले गेले आहे. डॉ. हेमा साने यांच्या 'दुर्मिळ वृक्ष' पुस्तकात दिले आहे की शांतिनिकेतन येथे पदवीदान समारंभाच्या प्रसंगी या वृक्षाची फांदी प्रत्येक विद्यार्थ्याला देण्यात येते. याचा बुंधाही अतिशय सुंदर दिसतो. एका पेरापासून सात पाने येत असल्याने(क्वचित पाच, सहा ,आठसुद्धा असू शकतात ) त्याला सप्तपर्णी म्हणतात. फुले गुच्छाने येतात आणि ती पांढरट-हिरवी असून उग्र वासाची असतात.

सातवीणीची फुलं (फोटो सौजन्य : विकीपीडिया)

या वृक्षाची साल अतिशय औषधी आहे. खेड्यात सातवीणीच्या पानांचा तसेच खोडाचा घरगुती औषध-उपायांत भरपूर वापर केला जातो. या वृक्षाची पाने तोडली अथवा बुंध्याला छेद केला तर त्यातून चीक येतो, तसेच उग्र गंधही येतो. या उग्र गंधावरून एक  उल्लेख  संस्कृत काव्यात केला गेला आहे. डॉ. म. वि. आपटे यांच्या 'वनश्रीसृष्टी'त खालील ओळी दिल्या गेल्या आहेत.

सप्तच्छदक्षीरकटुप्रवाहं असह्यमाघ्राय मदं तदीयं  ।

....... सेनागजेंद्रा विमुखा बभूवु: ।।रघु. ५. ४८ ।।

वन्य गजाच्या मदाचा दर्प इतका तीव्र होता की त्यामुळे सेनेतले गज परत फिरले.  हा दर्प सप्तछदाच्या चिकासारखा होता. कालिदासाच्या ऋतूसंहार काव्यातही सातवीणीवर संदर्भ सापडतात. सप्तछदाला पावसाळ्यात पांढरी फुले येतात असा उल्लेख त्यात आहे. (डॉ. हेमा साने ठिकाणी फुले ऑक्टोबर मध्ये येतात )

सातवीणीची फळे लांबलचक शेंगांसारखी असतात, पण या खऱ्या अर्थाने शेंगा नव्हेत. एका फुलापासून अशा दोन लांबच लांब शेंगेसारख्या फळांमुळे हा वृक्ष फळांच्या मोसमात एकदम वेगळा दिसतो. त्याच्या या विचित्र दिसण्यामुळेच त्याला 'डेव्हील्स ट्री' नाव पडले असावे. पण डेव्हिल सदृश या वृक्षात काहीच नाही, उलट सदाहरित, बहुगुणी असा हा वृक्ष कुठल्याही प्रकारच्या (पाणथळ सोडून) जमिनीत वाढू शकतो.