हार्ट इज अ लोनली हंटर

'हार्ट इज अ लोनली हंटर' हे पुस्तक  'जी. एं. ची पर्सनल लायब्ररी' या उपक्रमाखाली मी वाचायला घेतलं. यापूर्वी कार्सन  मॅक्यूलर्स या लेखिकेचं काहीच वाचलं नव्हतं. पण जी. एं. मुळे तिची ओळख झाली. जी. एं. च्या (सुनीताबाईंना लिहिलेल्या ) पत्रात लेखिकेबद्धल खालील उल्लेख आहे:

जी. एं. ची निवडक पत्रे खंड १ पान २४

'तुम्ही Carson Macullers या लेखिकेच्या काही कथा, कादंबऱ्या खात्रीने वाचल्या असतील. Clock without hands, Reflections in a Golden Eye, The wedding guest, The heart is a lonely hunter. या तिच्या कादंबऱ्या,  The Ballard of the sad cafe ही दीर्घ कथा. ती तशी लहानच minor लेखिका. पण अत्यंत रेखीव, जीवंत सहानुभूतीने रंगवलेली तिची काही व्यक्तिचित्रे haunting आहेत. तिचे खासगी आयुष्य मात्र जळणारे, जाळणारे होते. एकदा तिच्या नवऱ्याने बागेतील एका Pear Tree ला गळफास लावून घेऊन आत्महत्त्येचा प्रयत्न केला; पण फांदी मोडली व प्रयत्न अयशस्वी झाला. तेव्हा Carson ने अत्यंत थंड स्वरांत म्हटले, 'पुढच्या खेपेला दुसऱ्या कुठल्यातरी झाडाची निवड कर. आता पाहिलंस? फांदी मोडून माझं आवडतं झाड बेढब करून ठेवलंस!'

अशा या वेगळ्या लेखिकेचं 'हार्ट इज अ लोनली हंटर' हे एकमेव पुस्तक लायब्ररीत होतं ते आणून वाचलं. हे पुस्तक माझ्या कायम लक्षात राहील. कधीकधी काही पुस्तकं जाणून-बुजून तुमच्या वाट्याला येतात. ती खूप ग्रेट असतात म्हणून नाही तर ती त्या एका विशिष्ट मनःस्थितीत तुमच्या बाजूला बसलेली असतात. पुस्तकाचेही एक व्यक्तिमत्व असते. ते नुसते कव्हर बघून नाही कळणार. तुम्ही त्याला वाचा मग ते आपले व्यक्तिमत्व तुम्हाला उलगडून दाखवेल. त्यालाही काही सांगायचे असते ते सांगेल. 

काळ्या कभिन्न आरश्यात पाहत राहिले आणि आपलाच न कळलेला चेहरा बघण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला तर काय होईल? तेच. तेच माझ्या डोक्यात भणभणत होते. तेव्हाच हे त्रस्त पुस्तक स्वतःची भूणभूण घेऊन माझी साथ करायला आले. 

केवळ जी.एं. च्या शब्दांवर मी ते पुस्तक घरी आणले होते. आज मी ते पुस्तक आठवते तेव्हा मला सर्वप्रथम आठवते ती माझी मनःस्थिती आणि त्या मनःस्थितीला समजून घेणारी पुस्तकातील काही पानं. या पानांतूनच या पुस्तकातील माणसंही भेटली.

या पुस्तकातील एक पात्र मूकबधिर जॉन सिंगर आपल्या अँटोनापोलस नावाच्या मूकबधिर सुहृदाला पत्र लिहितो. अशी अनेक पत्रं तो त्याला लिहीत असतो पण ती पाठवत नाही. कारण त्याचा एकेकाळचा जिवाभावाचा मित्र अँटोनापोलस  आता वेड्याच्या इस्पितळात असतो.  हे पत्र असं आहे:

माझ्या एकमेव मित्रा
मासिकात बघून मला कळलं की यावेळीचं (मूकबधिरांचं)संमेलन मॅकॉन इथे होणार आहे. आपण ही संमेलनं बघायला जायला हवं होतं असं मला आता वाटतं. मी कल्पना करतो की आपण हे संमेलन बघायला गेलो आहोत. पण खरंतर मी तुझ्याशिवाय एकट्याने कधी जाऊच शकलो नसतो तिथे. लोक इथे वेगवेगळ्या राज्यातून येणार आहेत. बोलण्यासारखे खूप काही आणि मनातील खोल स्वप्नं घेऊन ते येतील. चर्चने योजलेल्या विशेष योजना आणि बक्षिसंही असतील. हे सगळं मी कल्पनेने ठरवतो आहे. पण मला वाटतं तिथे येणारी सगळी माणसं तुझ्यासारखी असावीत.
मी आपल्या घराच्या समोर कालपरवा उभा राहिलो होतो. तिथे आता इतर माणसं राहतात. तुला समोरचं ओकचं झाड आठवतं? टेलीफोन वायरना व्यत्यय येऊ नये म्हणून त्याच्या फांद्या कापल्या गेल्या आणि ते मरून गेलं. आता सुकलेले अवशेष आणि पोखरलेला बुंधा उरला आहे. स्टोरमधल्या मांजराने काहीतरी विषारी खाल्लं आणि तेही मारून गेलं. खूप वाईट झालं.
मी तुला त्या चार माणसांबद्धल सांगितलं होतं आठवतं? मी त्यांची चित्रं तुला काढून दाखवली. काळा माणूस, छोटी मुलगी, मिशीवाला माणूस आणि कॅफेचा मालक. मला त्यांच्याबद्धल तुला काही सांगायचे आहे पण ते मी शब्दात कसं मांडू तेच मला कळत नाही.
ते सगळे अत्यंत व्यस्त लोक आहेत. खरं तर ते एवढे व्यस्त आहेत की त्यांचं निरीक्षण करणं , त्यांचं चित्र मनात तयार करणं खूप कठीण आहे. याचा अर्थ असा नाही की ते आपल्या व्यवसायात रात्रंदिवस व्यस्त असतात, पण त्यांच्या डोक्यात सतत फार मोठं कामकाज चालू असतं जे त्यांना स्वस्थ बसण्यापासून परावृत्त करतं. ते माझ्या खोलीवर येतात आणि इतकं बोलतात की मला कळतंच नाही की माणूस इतक्या वेळेला तोंडाची उघडझाप न थकता कशी काय करू शकतो? (फक्त न्यूयॉर्ककॅफेचा मालक थोडा वेगळा आहे तो निरीक्षण करत असतो. बाकीचे सगळे कशाचा ना कशाचा तरी द्वेष करतात. आणि ते सगळेच कशा ना कशावर तरी विलक्षण प्रेम करतात, खाणं -पिणं, मद्य किंवा कुणाचीतरी सोबत यापेक्षाही त्यांचे या गोष्टींवर जास्त प्रेम  आहे, त्यामुळेच ते नेहमीच अतिशय व्यस्त आणि अस्वथ असतात.)

मिशीवाला जो आहे तो वेडा आहे. कधी तो माझ्या जुन्या शिक्षकासारखं सुस्पष्ट बोलतो तर कधी तो अशा भाषेत बोलतो की मला ते आकळत नाही. कधी तो स्वच्छ सूट मध्ये येतो तर कधी इतके मळके-काळे कपडे घालून येतो, दारूच्या नशेत तो जे बोलतो ते तुला सांगण्यासारखे नाही. त्याला वाटते माझे आणि त्याचे काहीतरी गुपित आहे, पण मला माहित नाही काय ते. आणि तुझा विश्वास बसणार नाही पण तो व्हिस्कीच्या  तीन बाटल्या घेऊनदेखील पायावर उभा राहू शकतो, आणि बोलूही शकतो. हे खरं आहे.
मी लहान मुलीच्या आईकडून १६ डॉलर्स भाड्याने ही जागा घेतली आहे. ही मुलगी पूर्वी मुलांसारखे कपडे घालायची, आता मात्र निळा स्कर्ट आणि ब्लाउज घालते. मला तिचे येणे आवडते. माझ्याकडे रेडिओ असल्याने ती वारंवार येते. तिला संगीत आवडते. ती काय ऐकते हे मला कळले असते तर बरे झाले असते. तिला माहित आहे की मी ऐकू शकत नाही, पण तरीही मला संगीत कळते असे तिला वाटते.
ब्लॅक डॉक्टर आजारी आहे पण तो कृष्णवर्णीय असल्याने हॉस्पिटलमध्ये जाऊ शकत नाही. तो स्वतः डॉक्टर आहे आणि त्याच्यापेक्षा जास्त काम करणारा माणूस मी आजवर बघितला नाही. कृष्णवर्णीयांसारखं तो अजिबात बोलत नाही. बाकीच्या कृष्णवर्णीयांना तो काय बोलतो ते कळत नाही. या डॉक्टरची मला कधीकधी भीती वाटते. त्याचे डोळे तापलेले आणि झगझगीत आहेत. त्याच्याकडे खूप पुस्तकं आहेत पण गूढकथा नाहीत. तो मांस-मद्य घेत नाही, चित्रपट बघत नाही.
'स्वातंत्र्य आणि चाचे ! मालमत्ता आणि लोकशाहीचे पुरस्कर्ते!' असं मिशीवाला ओरडतो. पुढे म्हणतो 'स्वातंत्र्य हे सगळ्यात आदर्श आहे.' 'मला फक्त माझ्यातलं हे जे संगीत आहे त्याला लिहिण्याचा मौका मिळाला पाहिजे! संगीतकार होण्याचा !' छोटी मुलगी सांगते. 'आम्हाला देशाची सेवा करण्याचा हक्क नाही! माझ्या लोकांची ती गरज आहे !' ब्लॅक डॉक्टर म्हणतो.  'अहा !' कॅफेचा मालक म्हणतो. तो सुज्ञ आहे.
असे बोलतात हे लोक माझ्या खोलीवर आले की. त्याच्या हृद्यातील खदखद  त्यांना स्वस्थ बसू देत नाही. त्यामुळे ते खूप व्यस्त असतात. तू यांना त्या मॅकॉनच्या संमेलनातील माणसं समजू शकतोस. पण तसंही म्हणता येणार नाही खरंतर. कारण आज ते चौघेजण एकाच वेळी माझ्या खोलीत आले, पण ते असे बसले जसे ते वेगवेगळ्या शहरातून आले आहेत, आणि त्यांचे एकमेकांशी वागणे अलिप्तपणाचे, उद्धटपणाचे होते. मला दुसऱ्यांच्या भावनांप्रती उद्धटपणा दाखवणे कधीच पटले नाही. मला खूप विचित्र वाटले जे मी तुलाच सांगू शकतो कारण तुला ते समजेल. आता त्यांच्याविषयी बोलणे थांबवतो कारण तुलाही त्याचा कंटाळा आला असेल. 

आता पाच महिने आणि एकवीस दिवस झाले आहेत. इतका वेळ मी तुझ्याशिवाय राहत आहे. मी फक्त एकच कल्पना करू शकतो की  परत तुझ्यासोबत कधी राहू शकेन.

या पत्रातून आपल्याला जॉन सिंगरच्या आजूबाजूची चार माणसं भेटतात. दहा वर्ष जॉन सिंगर आणि  अँटोनापोलस एकत्र राहत असतात. पण एकेदिवशी अँटोनापोलस आजारी पडतो आणि त्यानंतर त्याचे वागणेच बदलते, तो चोरी करू लागतो, विक्षिप्त हावभाव करू लागतो, त्यामुळे त्याचा चुलत भाऊ त्याला वेड्याच्या इस्पितळात दाखल करतो, वेड लागलेल्या मित्राबरोबर राहायची तयारी असलेल्या जॉन सिंगरला अँटोनापोलसबरोबर राहता येत नाही. जॉन मग केलीज कुटुंबाच्या बोर्डिंगहाऊस मध्ये एकटाच राहू लागतो. कधीकधी खूप भेटवस्तू घेऊन तो अँटोनापोलसला भेटायला जात असतो. अँटोनापोलसशिवाय राहूनही जॉन सिंगर साठी फक्त त्याचा हा मित्रच त्याचा खरा सुहृद असतो.

जॉन सिंगरला इतर कुणीही नसतं. पण त्याच्याभोवती ही चार आयुष्यं घुटमळत राहतात. त्याच्या केवळ असण्याने या चार जणांना त्याच्या जगण्याच्या शोधात एक श्रोता, एक साक्षीदार, एक सुहृद सापडलेला असतो. हे चारही जण त्याच्याकडे येत असतात. बोलत असतात. आपले सर्व काही सांगत असतात. निघून जात असतात. जॉन सिंगर मात्र निर्विकारपणे त्यांना साथ देत असतो. हे चार जण असतात 'लोनली हंटर' असणारे 'हार्ट' हातावर घेऊन फिरणारे मिक, डॉक्टर, बिफ ब्रॅनॉन आणि जॅक ब्लाऊण्ट. आणि त्यांच्यामध्ये असणारा कुणाशी काहीच न बोलणारा जॉन सिंगर. तोही 'लोनली हंटर' असेलेले हार्ट घेऊन फिरत असतो. पण कुणाला त्याबद्धल फारशी माहिती नसते. 

हि चौघे जणं :
मिक केली : एक बारा वर्षांची ,गरीब कुटुंबातील, संगीताची विलक्षण आवड असलेली आणि दूर देशी प्रवास करून यशस्वी संगीतकार होण्याची स्वप्नं बाळगणारी मुलगी

जेक ब्लाऊण्ट : खदखदणारा, फुटकी पै आणि डोक्यावर घर नसलेला, एक कॉम्युनिस्ट कार्यकर्ता

बिफ ब्रॅनॉन: आयुष्यभर पूर्णवेळ (दिवसाचे चौवीस तास) स्वतःचं रेस्टॉरंट उघडं ठेवणारा एक रेस्टॉरंटचा एकाकी मालक 

डॉक्टर कोपलँड : आयुष्यभर निग्रो लोकांना 'असमानता' आणि त्याविरुद्ध लढण्यासाठी 'शिक्षण' याचा पुरस्कार करणारा, त्यासाठी आयुष्य खर्ची घालणारा पण स्वतःच्या घरातील त्याच्या  स्वतःच्या मुलांना त्याच्या principles मधील एकही गोष्ट शिकवण्यास असमर्थ ठरलेला एक म्हातारा ब्लॅक डॉक्टर

अशी हि चार माणसं 'जॉन सिंगर' शी सतत बोलत असतात. त्याला भेटत असतात आणि आपल्याला काय वाटते ते त्याला सांगत असतात. त्या चारही पात्रांना असा विश्वास वाटतो  की केवळ 'जॉन सिंगर' त्यांना समजून घेऊ शकतो, त्यांचे बोलणे केवळ तोच समजू शकतो. जीवनाबद्धलची अशी कुठलीतरी प्रगल्भ समज जॉन सिंगरकडे असते की केवळ त्याच्या अस्तित्वाने काहीही न बोलतातच तो या चार माणसांना त्याच्याबद्धल एक निस्सीम comfort of being their self चा अनुभव येतो. ते  चौघेजण काय बोलतात हेही जॉन सिंगरला कधीकधी कळत नाही. पण हा विश्वास त्या चौघाजणांना त्याच्याबद्धल का वाटतो? याप्रमाणेच मला वाटते आपल्याला आयुष्यात अनेक माणसं भेटतात, त्यापैकी काही माणसं अशी इतकी विस्तृत आवाक्याची, boundary-less प्रगल्भतेची  आणि 'ज्यांच्यामध्ये एकप्रकारचा acceptance असतो' अशी  असतात की त्यांच्याशी संवाद साधल्याने आपल्यला असे वाटून जाते की या माणसाला आपण काय आहोत किंवा काय बोलत आहोत ते पूर्णपणे समजते.

माणसाच्या जगण्यात मूलतः कायमस्वरूपी स्थिर असलेला 'एकाकीपणा' हाच या कादंबरीचा विषय आहे. या पुस्तकातली सगळी पात्र धडपडत असतात ते व्यक्त होण्यासाठी, अशा माणसापाशी जो त्यांना समजू शकतो. फक्त जॉन सिंगरच त्यांना तसा दिसतो. का? का त्यांना तो आपला सुहृद वाटतो? तो स्वतः बोलत नाही म्हणून? स्वतः आपली गाऱ्हाणी सांगत नाही म्हणून? 
माणसाच्या आयुष्यातली सर्वात कठीण गोष्ट कुठली असेल तर 'देणे' आणि 'घेणे'. कारण आपण जेव्हा देतो तेव्हा ते घेणारा नक्की आपल्याला हवा तोच तसाच असतो का? तसेच ज्याच्याकडून आपण घेतो तोही आपल्याला हवा तोच देणारा असतो का? ज्यांच्याकडून काही हवे आहे, प्रेम, मैत्री त्यांच्याकडून ते मिळत नाही. आणि ज्याला द्यायची इच्छा आहे त्याला आपण देऊ शकत नाही, तेव्हा मनाची अवस्था 'isolated' होऊन जाते. जे human element आपल्याला तृप्त करेल ते आपल्याला भेटणाऱ्या माणसात मिळेलच असे नाही. असाच त्या human element चा शोध करणारी , अतृप्त, spiritually isolated माणसं जॉन सिंगरला भेटतात. त्यांना जॉन सिंगर मध्ये तो spiritual fulfillment करणारा सुहृद सापडतो. आणि जॉन सिंगरला कोण सापडतो? कुणीच नाही. 
पुस्तकातील काही प्रसंग अत्यंत दाहक आणि त्रस्त करणारे आहेत. 
सर्वात तरल आणि खोल पात्र आहे 'मिक केली' ही मुलगी. तीचे आयुष्य वेगवेगळ्या कोनांतून वारंवार उलघडत जाते. एकदा ती आपल्या घराशेजारी राहणाऱ्या हॅरी या मित्राबरोबर पोहायला जाते. तेव्हा तिथे काही गोष्टी घडतात. हॅरी तिला घर सोडून दूर जात असल्याचे सांगतो. फांदीवर बसलेल्या पक्ष्याच्या आवाजाने दोघे विलक्षण काही अनुभवतात. 

A bird sang a sad, clear song she had never heard before. One high note like oboe and then it sank down five tones and called again. The song was sad as a question without words. 'I love that bird' harry said. 'I think its Vireo.'

मिकचा भाऊ बब्बर यांच्याकडून एकदा चुकून हातातल्या खऱ्या पिस्तुलाने एका लहान बाळ असेल्या मुलीच्या डोक्याला गोळी लागते. त्यानंतर बब्बर खात्रीने जिथे लपून बसला आहे त्या मिकला माहित असलेल्या जागेपाशी येऊन मिक बब्बरला घाबरवते. त्याला ती सांगते तुला पोलिस पकडून घेऊन जातील. कठोर शिक्षा करतील. पण आपण बब्बरला असे का घाबरवले हे तिला कळत नाही. पश्चातापाने ती पुन्हा त्या जागी येते तर बब्बर तिथून निघून गेलेला असतो. तो त्यांच्या स्वयंपाकीणीच्या घरचे पैसे चोरून पळून जातो. मिक आणि कुटुंब त्याला शोधायला बाहेर पडते. मिकला माहित असते तो कुठल्या प्रदेशाच्या दिशेने गेला असेल, त्याप्रमाणे रस्त्यात जेव्हा बब्बर भेटतो. बब्बर लिफ्ट देणारी गाडी म्हणून आशेने धावत त्यांच्या गाडीकडे येतो, तेव्हा त्याचे वडील बकोटीला धरून त्याला आत  बसवतात. एखादे वाघाचे पिल्लू ज्याप्रमाणे मानगुटीला धरल्यावर सुटण्यासाठी झटापट करेल तसे बब्बर करतो. जेव्हा बब्बरला घरी आणले जाते, सगळे बदलते. बब्बरला सगळे बब्बर न म्हणता त्याच्या मूळ नावाने हाक मारू लागतात. आणि बब्बर कुणाशीही बोलत नाही.

असे अनेक प्रसंग, खोल काहीतरी सांगून जातात.

आयुष्य खूप छोटं आहे पण ते जेव्हा संपावं असं वाटतं तेव्हा पुढे एवढं अखंड पसरलेलं दिसतं की त्याचा आवाका बघून घेरी येते. जेव्हा आपण त्या दूरच्या निश्चित स्थळी पोहोचल्यासारखे असू तेव्हा आयुष्य टिंब बनून जातं. त्या टिंबापुढे काहीच नसतं, तेव्हा वाटतं आयुष्य अजून खूप हवं आहे, पण तेव्हा आयुष्य आपला पडदा आवरून बसलेलं असतं. हीच ती पडदा पडून एक्सिट घेण्याची वेळ. जॉन सिंगरही या वेळेला सामोरा जातो. पण त्या वेळी जॉन सिंगर जे म्हणाला असेल ते कुणीच ऐकू शकले नसेल. पण त्याचे आक्रन्दन त्या व्हिरिओ पक्ष्याने समजून घेतले असेल. तो म्हणाला असेल 'हे आयुष्या! तू कोण आहेस? मला तू वाचा दिली नाहीस पण तू माझ्याशी का बोलत नाहीस? वेळोवेळी  सर्व प्रकारे तू मला इतकं काही दाखवलंस आणि आता मोक्याच्या या क्षणी तू कुठे दडून बसला आहेस? दोनच गोष्टी तू एवढ्या का फिट बसवून ठेवल्या आहेस माणसांत?  एक म्हणजे मोह-इच्छा, आणि दुसरं म्हणजे एकटेपण. मोह-इच्छा म्हणजे जगणं आणि एकटेपण म्हणजे आत्महत्या. मला कसलाच पर्याय तू  ठेवला नाहीस ना जगण्याचा, ना मरण्याचा? मी कोण आहे? काय अनुभवत आहे हे जाणून घेण्याचाही पर्याय तू मला दिला नाहीस. हे सर्व काय चाललं आहे? यात मी सर्वस्वी एकटा आहे. माझं इथे काय आहे? काहीच नाही? मग मी जगू तरी कशाला?'

'फ्लॉवरिंग ड्रीम- नोट्स ऑन रायटिंग' या तिच्या निबंधामध्ये कार्सन मॅक्युलर्स म्हणते. 

Spiritual isolation is the basis of most of my themes. My first book was concerned with this, almost entirely, and all of my books since, in one way or another. Love, and especially love of a person who is incapable of returning or receiving it, is at the heart of my selection of grotesque figures to write about — people whose physical incapacity is a symbol of their spiritual incapacity to love or receive love — their spiritual isolation.

For a whole year I worked on The Heart Is a Lonely Hunter without understanding it at all. Each character was talking to a central character, but why, I didn't know. I'd almost decided that the book was no novel, that I should chop it up into short stories. But I could feel the mutilation in my body when I had that idea, and I was in despair. I had been working for five hours and I went outside. Suddenly) as I walked across a road, it occurred to me that Harry Minowitz, the character all the other characters were talking to, was a different man, a deaf mute, and immediately the name was changed to John Singer. The whole focus of the novel was fixed and I was for the first time committed with my whole soul to The Heart is a Lonely Hunter.

A writer can only say he writes from the seed which flowers later in the subconscious. Nature is not abnormal, only lifelessness is abnormal. Anything that pulses and moves and walks around the room, no matter what thing it is doing, is natural and human to a writer. The fact that John Singer, in The Heart Is a Lonely Hunter, is a deaf-and-dumb man is a symbol, and the fact that Captain Penderton, in Reflections in a Golden Eye, is homosexual, is also a symbol, of handicap and impotence. The deaf mute, Singer, is a symbol of infirmity, and he loves a person who is incapable of receiving his love.

तिने जेव्हा हार्ट इज लोनली हंटरचे मॅन्युस्क्रिप्ट प्रकाशकाकडे पाठवले तेव्हा त्यासोबत पाठवलेल्या मजकुरात ती म्हणते "five isolated, lonely people in their search for expression and spiritual integration with something greater than themselves."