त्या प्रचंड उंच खांब असलेल्या निर्मनुष्य स्टेशनमधून तू आणि मी, दोघे पायऱ्या चढून निघालो. पायऱ्या पार करताच तू तुझा मार्ग बदललास. तुझा मार्ग माझ्या मार्गाच्या उलट दिशेला होता. संध्याकाळी परत इथेच भेटायचे असे सांगून तू निघून गेलास. मीही माझा मार्ग पकडला. पूर्ण दिवस घालवण्यासाठीच होता. पण ओढ होती ती फक्त संध्याकाळची. जेव्हा तू मला भेटशील त्याची. वेळ असातसा घालवून मी संध्याकाळी स्टेशनच्या दाराशी परतले तव्हा तू तिथे नव्हतास. तू आत असशील म्हणून मी स्टेशनच्या आत पाऊल टाकले तेव्हा बाहेरून स्टेशन वाटणारे ते आत स्टेशनसारखे नव्हतेच. मी एक एक पाऊल पुढे पुढे टाकत राहिले. मातीची टवके पडलेली खडबडीत भिंतींची एकमागून एक अशी एका रांगेत घरे होती बहुतेक. मला हे ती सर्व पार केल्यानंतर कळले. कारण जेव्हा मी एका घराचा दरवाजा ओलांडून आत गेले तेव्हा खोल्याच खोल्या होत्या त्यांना असलेली दारं या सगळ्या खोल्यांना जोडणारी, एका रेषेत. त्यातली शेवटची खोली ओलांडली कि दुसऱ्या घराचे दार समोर. अशी हि ट्रेनच घरांची आणि त्यांच्या एकमेकाला डब्यांप्रमाणे जोडणाऱ्या खोल्यांची. ही घरं पार करताना मला हळूहळू जाणवू लागलं कि खोल्यांची पातळी सखल होत आहे. पुढे पुढे जात होते तसं समजू लागलं कि घरं उतरणीवर आहेत. त्यातून शेवटी पार झाले तेव्हा मला जीना दिसला. तो मात्र स्टेशनच्या जीन्यासारखा होता. नेहमीचा होता तरी आता त्याचं रूप बरंच पालटलं होतं.
तिथे गर्दी जमली होती. जीन्यावरच कडेला लोकांनी छोटे ठेले मांडले होते. त्या ठेल्यावर गरम शेगडीवरच्या धगधगीत तव्यात लालभडक मसाल्याचे कोथंबीरीच्या पानांनी लगडलेले मोठे पापलेट तळले जात होते. जिन्याच्या बाजूला आता त्याला लागुनच मोठा हौद होता. त्या हौदात माणसे कपडे काढून पटापट उड्या घेत होती. मी बघत होते. तेव्हाच तू आलास. मी तुझ्याशी आतापर्यंत पाहिलेला हा सगळा अतर्क्य बदल तुला सांगणार तर तू तर क्षणाचा विचारही न करता हौदात उडीच मारलीस अंगावरच्या कपड्यानिशी, आणि एकदम दिसेनासा झालास. तुला शोधायला मी जीना उतरू लागले तर लांब कुठेतरी तू मला पोहताना दिसलास. पण आता तो हौद, हौद राहिलाच नव्हता. एक खूप मोठा तलाव होता तो. तलाव कि नदी कि समुद्र? कोण जाणे. पण दूरवर फक्त पाणीच पाणी होते. हे मला नव्यानेच कळले. आणि समोरचे हे जे काही आहे त्याच्या काठावर तू परत येण्याची मी वाट बघू लागले. तू अखेर काठावर आलास, पण तुझ्याकडे पोहण्याचे कपडे कुठून आले? हे मला कळलं नाही. एवढ्यातच मला इतका वेळ न दिसलेली एक महिला वॉचमन दिसली. तिने लांब झगा घातला होता आणि दोन्ही हात पाठीमागे बांधून ती संथपणे काठाशी येऱ्याझाऱ्या मारत होती. काठावर येताच तू तिला त्या तलावाविषयी विचारलंस. मला तुमचे बोलणे दुरून ऐकायला आले नाही पण ती जरुर तुझ्याशी रुक्षपणे बोलली असावी. तू चेहऱ्यावर काही न दाखवता माझ्याजवळ आलास तेव्हा मी तुला विचारलं. काय बोलली ती बाई तुला? काही वाईट बोलली का?. तू म्हणालास 'मी खूपच खुश झालो होतो, तिला विचारलं कि नेहमी असतो का हा तलाव म्हणून. तर ती एकदमच उखडली माझ्यावर आणि म्हणाली 'तिकडे वेळापत्रक लावलय ते बघा'
तू काठावर येत होतास तेव्हाच मला एक गुलाबी फुग्याने बनलेलं फुग्याचच मांजर दिसलं होतं. आता त्याला नजरेआड करून मी तुमचा संवाद ऐकत होते आणि तूर्तास मांजर बाजूला ठेवून मी तुझ्याशी बोलले. पण बोलण्याच्या नादात मांजर कुठे जात आहे ते बघायचे राहून गेले. ते आठवल्याने मी पुन्हा त्याला शोधू लागले. मांजर जिकडे दिसले होते तिकडे बघू लागले. ते अदृश्य झाले कि काय असेच मला वाटले. बहुदा तेही पोहायला पाण्यात उतरले असावे.
आपण जीन्याच्या पायऱ्या चढू लागलो. आता गर्दीही थोडी ओसरली होती. पण पायऱ्या संपता संपत नव्हत्या. एका एका पायरीवर कडेकडेने खूप सामानही दिसत होते. एक ट्रंक, तांदुळाचे पिंप, कडीचे दोन डबे, काळं भिडं, पितळेचा मोठा टोप , दोन स्टीलच्या बादल्या, कळशी, आणि प्लास्टिकची मोठी नारिंगी रंगाची घागर हे सर्व दोन पायऱ्यांवर होतं ते त्या पायऱ्या ओलांडल्या तर आणखीन सामान पुढच्या पायऱ्यांवर दिसू लागलं. तांदळाच्या गवताने बांधलेल्या मुड्याच मुड्या एकमेकांवर रचून ठेवल्या होत्या. नंतरच्या पायऱ्यांवर एक लांब बाकडे, घडवंची व त्यात ठेवलेल्या चीनी मातीच्या दोन मोठ्या बरण्या. पुढे जिन्याच्या कठड्याला दुमडून रेलून ठेवलेली लोखंडी कॉट, मेणकापड, दोन जुन्या गोडदया होत्या. एक मातीची चूलही निखळून काढून ठेवलेली होती , पण अजूनही तिच्यात विस्तव होता, आणि भिंतींवरच्या खुंट्या तिच्यात सरपण म्हणून रोवून ठेवलेल्या होत्या. या सर्वातून मार्ग काढत गेलो तर पुढे रिकामा देव्हारा, एक मोठी आणि दोन लहान पितळेच्या समया, माटवी, साखळीचा लामण दिवा, मोठी गंध उजळण्याची साहाण, पितांबर आणि दोन जुनाट शालींमध्ये बांधलेले काहीतरी बहुदा पोथ्या असाव्यात. ते सर्व एवढे पायऱ्या व्यापून राहिले होते कि ते ओलांडून जाता येईना. कुणाचे होते हे सर्व सामान आणि असे हे सामान उघड्यावर टाकून कोण गेले होते? आम्ही खुप आवाज दिले, खूप हाका मारल्या कि 'हे सामान कुणाचे आहे?'. पण काहीच उत्तर आले नाही. जीन्याच्या वर बहुदा कोणीही नसावे, अजून बऱ्याच पायऱ्या होत्या आणि त्यांवर काळोख होता. त्या नक्की किती उरल्यात याचा नीटसा अंदाज लावणे देखील कठीणच होते. म्हणून आम्ही तिथून परत खाली उतरू लागलो. आता खालच्या पायऱ्यादेखील लांबच लांब होणार कि काय अशी भीती वाटली. पण तसे काही झाले नव्हते, त्या पायऱ्या तेवढ्याच होत्या. थोड्या वेळाने पायऱ्या संपवून आम्ही किनाऱ्याला आलो. दूरवर एक गुलाबी टिपका नाचत होता. म्हणून तिकडे नजर केली हळूहळू तो ठिपका मोठा होऊ लागला. तेव्हा समजले हि हे तर मगाचचे गुलाबी फुग्याचे मांजर आहे. डूगुडूगु धावत ते आमच्याजवळच येत होते.
ते आले आणि एकदम बोलायला लागले 'मी शुक्रवार मांजर आहे, मी दर शुक्रवारीच इथे असते, कारण हे पाणी मोठे वस्ताद आहे, फक्त शुक्रवारीच त्यात मासे सापडतात', आम्ही दिग्मुढासारखे त्याच्या तोंडाकडेच बघायला लागलो. तेव्हा ते म्हणाले 'घाबरू नका, मी तुम्हाला काहीही इजा करणार नाहीये. मी एक साधंच मांजर आहे, जादुबिदू काही नाही. मी फक्त शुक्रवारीच बोलू शकते आणि कुणालाच आजपर्यंत हे माहित नाही कि मांजरे या पाण्याच्या जवळच्या किनाऱ्याजवळ फक्त शुक्रवारी मनुष्यावाणी बोलू शकतात. एरव्ही नाही.'
'तुला माहित आहे का ते जीन्यावरचं सामान कुणाचं आहे ते? ते एवढं अस्ताव्यस्त पडलेलं आहे कि ते ओलांडूनही जाता येत नाही.'
'नाही, मला त्या घराबद्धल काहीच माहित नाही.' असं म्हणून ते मांजर चालू लागले. 'अरे थांब असे म्हणून त्याच्या मागे गेलो तर ते जीन्यावर ट्णाट्ण उड्या मारीत काळोखात पसार झाले. पण जाता जाता त्याने म्हटलेल्या वाक्यातून 'घर' शब्द माझ्या कानात राहिला. 'त्याला कसं माहित कि हे सामान एका घरातलं होतं ते?' तितक्यात मघाचची ती महिला वॉचमन जिन्याच्या पायथ्याशी परत आली होती. तिला मी विचारले 'अहो, हे सामान कुणाचं आहे? मघाशी इथे एक गुलाबी फुग्याचं मांजर होतं, तुम्ही पाहिलं का ते? आणि ते बोललंही आमच्याशी. तुम्हाला माहित आहे का ते कुठे गेलं ते? आणि इथेच असतं का ते?' त्यावर तिने आमच्या दोघांवर एक रुक्ष कटाक्ष टाकला आणि म्हणाली 'तिकडे वेळापत्रक लावलय ते बघा'. यावेळेला मात्र तिच्या रुक्षतेची दाद न देता मी म्हणाले 'तिकडे म्हणजे कुठे?'
'तिकडे' तिने बोट दाखवले. त्या दिशेने पहिले तर तो भाग जिन्याच्या खाली अंधारातून जात होता. 'इथून आत?' तिथल्या अंधाराकडे साशंकतेने बघत मी विचारले.
'हो' मग आमच्याकडे थोडावेळ थांबून बघत तिने पहिल्यांदाच वेगळे काहीतरी म्हटले. 'पुढे लाईट आहेत, इथलाच गेलाय'
'आणि इथून बाहेर कसं पडायचं?' ती आणखीही काही बोलू शकते असा विश्वास बाळगून मी पुन्हा विचारलं.
'तिकडे वेळापत्रक लावलय तिथेच ते बघा' परत आपलं नेहमीचं निर्वाणीचं बोलून ती तिथून चालती झाली.
आम्ही त्या जीन्याखालच्या अंधारातून पुढे गेलो. बराच वेळानंतर हळू हळू मंद वास येऊ लागला. बकुळीच्या फुलांचा, सुरुंगीच्या फुलांचा आणि झाडांच्या जुनाट पानांचा देखील. अंधारात आजूबाजूला काहीच दिसत नव्हते. हळूहळू उजाडते तसं समोर काहीतरी अस्पष्ट दिसू लागलं ती एक पायवाट होती. कुठे जात होती आणि आजूबाजूला काय होतं ते अजून स्पष्ट होईना. त्या पायवाटेवरून आम्ही चालू लागलो. बाजूला एक डबकं होतं. त्याच्या कडेला एक मातकट पांढरे कपडे घातलेला अत्यंत कृश म्हातारा डबक्याकडे ध्यान लावून बसला होता.
आम्ही त्याच्या जवळ गेलो आणि त्याला हाक मारली. तसा तो आमची आधीपासून चाहूल असल्यासारखा आमच्याकडे पाहू लागला. आणि परत नजर समोर करून डबक्याकडे पाहू लागला. ते डबकं नसून जमिनीलगतची कठडा नसलेली विहीर होती, तुडुंब भरलेली. काळ्याशार पाण्याची. आजूबाजूचा परिसर झाडांनी वेढलेला होता. हे सर्व काय आहे आणि त्यातून कसे बाहेर पडायचे ते आम्हाला कळेना आता हा माणूसच काय ती मदत करेल असं ठरवून मी त्याला विचारले 'आजोबा, 'आम्ही चुकलो आहोत., आम्हाला …. '
वाक्य पुरे व्हायच्या आधीच तो म्हणाला 'हो ते खरेच. तुम्ही चुकला आहात'
मी म्हटलं 'ते वेळापत्रक कुठे आहे ते आम्हाला सांगाल काय?'
'हो, वेळापत्रक. त्या वॉचमनने आम्हाला सांगितलं कि वेळापत्रकाच्या जागी तुम्हाला इथुन कसं बाहेर पडायचं ते कळेल'
'ती असं स्पष्ट म्हणाली नसेल'
'अं…. हो, तुमचं बरोबर आहे, ती स्पष्ट असं काही म्हणालीच नाही. प्रत्येक प्रश्नाचं उत्तर 'ते वेळापत्रक लावलाय तिथे ते बघा' असंच दिलं तिने.
'मला माहित आहे. मीही वेळापत्रकच शोधतोय. मलाही इथून बाहेर पडायचंय'
'तुम्ही इथे कधीपासून आलात? आणि तुम्हाला ते बोलणारं मांजर भेटलं होतं का? आणि जिन्यावर खूप पसरलेलं सामान तुम्ही सोडून आलात का'
'तुमच्या कुठल्याही प्रश्नाचं उत्तर माझ्याकडे नाही. यापुढे प्रश्न विचारायचे नाहीत. तर स्वतःचा प्रश्न स्वतः शोधून काढायचा आणि त्याचं उत्तर हि स्वतःच शोधून काढायचं. मगच वेळापत्रकापर्यंत पोचता येईल. पण लक्षात ठेवा. प्रश्न आणि उत्तर फक्त तुमचंच असलं पाहिजे.'
'असा प्रश्न तर सोपा विचारून उत्तर लगेच…'
'हा-हा-हा थांबा, तुम्ही असा सोपा प्रश्न स्वतःला विचारा आणि उत्तर द्या बघू आत्ता'
'आत्ता?'
'हो आत्ताच्या आत्ता बघा, मनातल्या मनात पण चालेल '
'हम्म… तिने मनातल्या मनात स्वतःचे नाव स्वतःलाच विचारले आणि स्वतः स्वतःचेच नाव सांगितले'
'काही झालं ? काही झालं? असं वेळापत्रक दिसत नसतं सोपे प्रश्न आणि उत्तराने, त्याला प्रश्नहि मोठा हवा न सुटण्यासारखा आणि उत्तरहि त्याला शोभेसंच आणि स्वतःचंच शोधता आलं पाहिजे'
'असा प्रश्न कसा शोधू ?'
'आता हाच उपाय आहे. प्रश्न आणि उत्तराच्या जोड्या लावत बसा तुम्ही , माझ्यासारखेच'
'तुम्ही कधीपासून शोधत आहात प्रश्न आणि उत्तर?'
'मी लहान होतो तेव्हापासून'
'तेव्हापासून इथेच आहात?'
'हो, पण आता मला प्रश्न तर सापडला आहे, त्याचे उत्तर अजून सापडलं नाही. पण असे म्हणायला हरकत नाही कि मी अर्धा रस्ता पार केला आहे.'
'प्रश्न काय आहे तुमचा? मी तुम्हाला…'
'छे छे … मी म्हटलं ना, आपलं उत्तर आपणंच शोधलं पाहिजे म्हणून?… तुम्ही उत्तर देऊ नाही शकत… हा, पण तुम्हाला पाहिजे तर प्रश्न तुम्हाला सांगतो.
लहानपणीचा प्रसंग आहे माझ्या आयुष्यातला. घरी उंदीर खूप आमच्या. तेव्हा पिंजरा लावत उंदरासाठी. मग उंदराच्या पिंजऱ्यात…उंदीर बिचारा वाट बघत बंदिस्त. तिकडे आई कडकडीत गरम पाणी करून पातेल्याची धार त्याच्यावर ओतत असे. त्यावेळेला एक दोनदा मला चुकून किंवा कुतूहल वाटून मीच बघितलं कि काय किंवा माझं नशीब असल्याने ते दृश्य दिसलं. उंदीर चीss चीss चित्कार करून त्या गरम पाण्याने कडकडून भाजून मरून जायचा. तो पिंजऱ्यात किलकिल्या डोळ्यांनी बसलेला असायचा तेव्हा त्याच्या मरणासाठी जी त्याची शेवटची आंघोळ असेल, त्यासाठी पाणी तापवलं जात असे. आपल्यासोबत काय होणार हे त्या बिचाऱ्याला ठाऊक नसे. सर्वांना प्रेमाने वागवणारी, आपल्याला जर खरचटलं तर धावून येणारी प्रेमळ आई एवढं क्रूर काम कसं करू शकते?
' हाच माझा प्रश्न आहे'
'सोपं आहे, अहो ती तुमची आई आहे ती तुमच्याशी प्रेमळच असणार , उंदीर म्हणजे त्रासदायक. त्याला मारलेच पाहिजे ना?'
'मी म्हटलं ना? स्वतःचे उत्तर स्वतः शोधले पाहिजे, ते हे. अहो हे तुम्हाला वाटते, मला नाही वाटत तसे. मी मला खरं वाटेल, पटेल असं उत्तर मी शोधतो आहे. जसा प्रश्न माझा तसं उत्तरहि माझं स्वःतचं स्वतःला पटेल असंच असलं पाहिजे नाही का?, जाऊ दे तुम्हाला कळेलच ते काही काळाने, तुम्ही आता कामाला लागा'
'म्हणजे?'
'तुम्ही आपापला प्रश्न आणि त्याचं स्वतःचं स्वतःला पटेल असं उत्तर शोधा. आणि चलाखी काहीच करू शकत नाही हो यात, कारण जोपर्यंत ते प्रश्न आणि उत्तर एकमेकाला भेटणार नाहीत तोपर्यंत तुम्हाला वेळापत्रक मिळणार नाही, स्वतःचा प्रश्न काय आणि त्याला स्वतःचे उत्तर काय हे शोधणेच आता तुमच्या हातात आहे.'
तिथे गर्दी जमली होती. जीन्यावरच कडेला लोकांनी छोटे ठेले मांडले होते. त्या ठेल्यावर गरम शेगडीवरच्या धगधगीत तव्यात लालभडक मसाल्याचे कोथंबीरीच्या पानांनी लगडलेले मोठे पापलेट तळले जात होते. जिन्याच्या बाजूला आता त्याला लागुनच मोठा हौद होता. त्या हौदात माणसे कपडे काढून पटापट उड्या घेत होती. मी बघत होते. तेव्हाच तू आलास. मी तुझ्याशी आतापर्यंत पाहिलेला हा सगळा अतर्क्य बदल तुला सांगणार तर तू तर क्षणाचा विचारही न करता हौदात उडीच मारलीस अंगावरच्या कपड्यानिशी, आणि एकदम दिसेनासा झालास. तुला शोधायला मी जीना उतरू लागले तर लांब कुठेतरी तू मला पोहताना दिसलास. पण आता तो हौद, हौद राहिलाच नव्हता. एक खूप मोठा तलाव होता तो. तलाव कि नदी कि समुद्र? कोण जाणे. पण दूरवर फक्त पाणीच पाणी होते. हे मला नव्यानेच कळले. आणि समोरचे हे जे काही आहे त्याच्या काठावर तू परत येण्याची मी वाट बघू लागले. तू अखेर काठावर आलास, पण तुझ्याकडे पोहण्याचे कपडे कुठून आले? हे मला कळलं नाही. एवढ्यातच मला इतका वेळ न दिसलेली एक महिला वॉचमन दिसली. तिने लांब झगा घातला होता आणि दोन्ही हात पाठीमागे बांधून ती संथपणे काठाशी येऱ्याझाऱ्या मारत होती. काठावर येताच तू तिला त्या तलावाविषयी विचारलंस. मला तुमचे बोलणे दुरून ऐकायला आले नाही पण ती जरुर तुझ्याशी रुक्षपणे बोलली असावी. तू चेहऱ्यावर काही न दाखवता माझ्याजवळ आलास तेव्हा मी तुला विचारलं. काय बोलली ती बाई तुला? काही वाईट बोलली का?. तू म्हणालास 'मी खूपच खुश झालो होतो, तिला विचारलं कि नेहमी असतो का हा तलाव म्हणून. तर ती एकदमच उखडली माझ्यावर आणि म्हणाली 'तिकडे वेळापत्रक लावलय ते बघा'
तू काठावर येत होतास तेव्हाच मला एक गुलाबी फुग्याने बनलेलं फुग्याचच मांजर दिसलं होतं. आता त्याला नजरेआड करून मी तुमचा संवाद ऐकत होते आणि तूर्तास मांजर बाजूला ठेवून मी तुझ्याशी बोलले. पण बोलण्याच्या नादात मांजर कुठे जात आहे ते बघायचे राहून गेले. ते आठवल्याने मी पुन्हा त्याला शोधू लागले. मांजर जिकडे दिसले होते तिकडे बघू लागले. ते अदृश्य झाले कि काय असेच मला वाटले. बहुदा तेही पोहायला पाण्यात उतरले असावे.
आपण जीन्याच्या पायऱ्या चढू लागलो. आता गर्दीही थोडी ओसरली होती. पण पायऱ्या संपता संपत नव्हत्या. एका एका पायरीवर कडेकडेने खूप सामानही दिसत होते. एक ट्रंक, तांदुळाचे पिंप, कडीचे दोन डबे, काळं भिडं, पितळेचा मोठा टोप , दोन स्टीलच्या बादल्या, कळशी, आणि प्लास्टिकची मोठी नारिंगी रंगाची घागर हे सर्व दोन पायऱ्यांवर होतं ते त्या पायऱ्या ओलांडल्या तर आणखीन सामान पुढच्या पायऱ्यांवर दिसू लागलं. तांदळाच्या गवताने बांधलेल्या मुड्याच मुड्या एकमेकांवर रचून ठेवल्या होत्या. नंतरच्या पायऱ्यांवर एक लांब बाकडे, घडवंची व त्यात ठेवलेल्या चीनी मातीच्या दोन मोठ्या बरण्या. पुढे जिन्याच्या कठड्याला दुमडून रेलून ठेवलेली लोखंडी कॉट, मेणकापड, दोन जुन्या गोडदया होत्या. एक मातीची चूलही निखळून काढून ठेवलेली होती , पण अजूनही तिच्यात विस्तव होता, आणि भिंतींवरच्या खुंट्या तिच्यात सरपण म्हणून रोवून ठेवलेल्या होत्या. या सर्वातून मार्ग काढत गेलो तर पुढे रिकामा देव्हारा, एक मोठी आणि दोन लहान पितळेच्या समया, माटवी, साखळीचा लामण दिवा, मोठी गंध उजळण्याची साहाण, पितांबर आणि दोन जुनाट शालींमध्ये बांधलेले काहीतरी बहुदा पोथ्या असाव्यात. ते सर्व एवढे पायऱ्या व्यापून राहिले होते कि ते ओलांडून जाता येईना. कुणाचे होते हे सर्व सामान आणि असे हे सामान उघड्यावर टाकून कोण गेले होते? आम्ही खुप आवाज दिले, खूप हाका मारल्या कि 'हे सामान कुणाचे आहे?'. पण काहीच उत्तर आले नाही. जीन्याच्या वर बहुदा कोणीही नसावे, अजून बऱ्याच पायऱ्या होत्या आणि त्यांवर काळोख होता. त्या नक्की किती उरल्यात याचा नीटसा अंदाज लावणे देखील कठीणच होते. म्हणून आम्ही तिथून परत खाली उतरू लागलो. आता खालच्या पायऱ्यादेखील लांबच लांब होणार कि काय अशी भीती वाटली. पण तसे काही झाले नव्हते, त्या पायऱ्या तेवढ्याच होत्या. थोड्या वेळाने पायऱ्या संपवून आम्ही किनाऱ्याला आलो. दूरवर एक गुलाबी टिपका नाचत होता. म्हणून तिकडे नजर केली हळूहळू तो ठिपका मोठा होऊ लागला. तेव्हा समजले हि हे तर मगाचचे गुलाबी फुग्याचे मांजर आहे. डूगुडूगु धावत ते आमच्याजवळच येत होते.
ते आले आणि एकदम बोलायला लागले 'मी शुक्रवार मांजर आहे, मी दर शुक्रवारीच इथे असते, कारण हे पाणी मोठे वस्ताद आहे, फक्त शुक्रवारीच त्यात मासे सापडतात', आम्ही दिग्मुढासारखे त्याच्या तोंडाकडेच बघायला लागलो. तेव्हा ते म्हणाले 'घाबरू नका, मी तुम्हाला काहीही इजा करणार नाहीये. मी एक साधंच मांजर आहे, जादुबिदू काही नाही. मी फक्त शुक्रवारीच बोलू शकते आणि कुणालाच आजपर्यंत हे माहित नाही कि मांजरे या पाण्याच्या जवळच्या किनाऱ्याजवळ फक्त शुक्रवारी मनुष्यावाणी बोलू शकतात. एरव्ही नाही.'
'तुला माहित आहे का ते जीन्यावरचं सामान कुणाचं आहे ते? ते एवढं अस्ताव्यस्त पडलेलं आहे कि ते ओलांडूनही जाता येत नाही.'
'नाही, मला त्या घराबद्धल काहीच माहित नाही.' असं म्हणून ते मांजर चालू लागले. 'अरे थांब असे म्हणून त्याच्या मागे गेलो तर ते जीन्यावर ट्णाट्ण उड्या मारीत काळोखात पसार झाले. पण जाता जाता त्याने म्हटलेल्या वाक्यातून 'घर' शब्द माझ्या कानात राहिला. 'त्याला कसं माहित कि हे सामान एका घरातलं होतं ते?' तितक्यात मघाचची ती महिला वॉचमन जिन्याच्या पायथ्याशी परत आली होती. तिला मी विचारले 'अहो, हे सामान कुणाचं आहे? मघाशी इथे एक गुलाबी फुग्याचं मांजर होतं, तुम्ही पाहिलं का ते? आणि ते बोललंही आमच्याशी. तुम्हाला माहित आहे का ते कुठे गेलं ते? आणि इथेच असतं का ते?' त्यावर तिने आमच्या दोघांवर एक रुक्ष कटाक्ष टाकला आणि म्हणाली 'तिकडे वेळापत्रक लावलय ते बघा'. यावेळेला मात्र तिच्या रुक्षतेची दाद न देता मी म्हणाले 'तिकडे म्हणजे कुठे?'
'तिकडे' तिने बोट दाखवले. त्या दिशेने पहिले तर तो भाग जिन्याच्या खाली अंधारातून जात होता. 'इथून आत?' तिथल्या अंधाराकडे साशंकतेने बघत मी विचारले.
'हो' मग आमच्याकडे थोडावेळ थांबून बघत तिने पहिल्यांदाच वेगळे काहीतरी म्हटले. 'पुढे लाईट आहेत, इथलाच गेलाय'
'आणि इथून बाहेर कसं पडायचं?' ती आणखीही काही बोलू शकते असा विश्वास बाळगून मी पुन्हा विचारलं.
'तिकडे वेळापत्रक लावलय तिथेच ते बघा' परत आपलं नेहमीचं निर्वाणीचं बोलून ती तिथून चालती झाली.
आम्ही त्या जीन्याखालच्या अंधारातून पुढे गेलो. बराच वेळानंतर हळू हळू मंद वास येऊ लागला. बकुळीच्या फुलांचा, सुरुंगीच्या फुलांचा आणि झाडांच्या जुनाट पानांचा देखील. अंधारात आजूबाजूला काहीच दिसत नव्हते. हळूहळू उजाडते तसं समोर काहीतरी अस्पष्ट दिसू लागलं ती एक पायवाट होती. कुठे जात होती आणि आजूबाजूला काय होतं ते अजून स्पष्ट होईना. त्या पायवाटेवरून आम्ही चालू लागलो. बाजूला एक डबकं होतं. त्याच्या कडेला एक मातकट पांढरे कपडे घातलेला अत्यंत कृश म्हातारा डबक्याकडे ध्यान लावून बसला होता.
आम्ही त्याच्या जवळ गेलो आणि त्याला हाक मारली. तसा तो आमची आधीपासून चाहूल असल्यासारखा आमच्याकडे पाहू लागला. आणि परत नजर समोर करून डबक्याकडे पाहू लागला. ते डबकं नसून जमिनीलगतची कठडा नसलेली विहीर होती, तुडुंब भरलेली. काळ्याशार पाण्याची. आजूबाजूचा परिसर झाडांनी वेढलेला होता. हे सर्व काय आहे आणि त्यातून कसे बाहेर पडायचे ते आम्हाला कळेना आता हा माणूसच काय ती मदत करेल असं ठरवून मी त्याला विचारले 'आजोबा, 'आम्ही चुकलो आहोत., आम्हाला …. '
वाक्य पुरे व्हायच्या आधीच तो म्हणाला 'हो ते खरेच. तुम्ही चुकला आहात'
मी म्हटलं 'ते वेळापत्रक कुठे आहे ते आम्हाला सांगाल काय?'
'हो, वेळापत्रक. त्या वॉचमनने आम्हाला सांगितलं कि वेळापत्रकाच्या जागी तुम्हाला इथुन कसं बाहेर पडायचं ते कळेल'
'ती असं स्पष्ट म्हणाली नसेल'
'अं…. हो, तुमचं बरोबर आहे, ती स्पष्ट असं काही म्हणालीच नाही. प्रत्येक प्रश्नाचं उत्तर 'ते वेळापत्रक लावलाय तिथे ते बघा' असंच दिलं तिने.
'मला माहित आहे. मीही वेळापत्रकच शोधतोय. मलाही इथून बाहेर पडायचंय'
'तुम्ही इथे कधीपासून आलात? आणि तुम्हाला ते बोलणारं मांजर भेटलं होतं का? आणि जिन्यावर खूप पसरलेलं सामान तुम्ही सोडून आलात का'
'तुमच्या कुठल्याही प्रश्नाचं उत्तर माझ्याकडे नाही. यापुढे प्रश्न विचारायचे नाहीत. तर स्वतःचा प्रश्न स्वतः शोधून काढायचा आणि त्याचं उत्तर हि स्वतःच शोधून काढायचं. मगच वेळापत्रकापर्यंत पोचता येईल. पण लक्षात ठेवा. प्रश्न आणि उत्तर फक्त तुमचंच असलं पाहिजे.'
'असा प्रश्न तर सोपा विचारून उत्तर लगेच…'
'हा-हा-हा थांबा, तुम्ही असा सोपा प्रश्न स्वतःला विचारा आणि उत्तर द्या बघू आत्ता'
'आत्ता?'
'हो आत्ताच्या आत्ता बघा, मनातल्या मनात पण चालेल '
'हम्म… तिने मनातल्या मनात स्वतःचे नाव स्वतःलाच विचारले आणि स्वतः स्वतःचेच नाव सांगितले'
'काही झालं ? काही झालं? असं वेळापत्रक दिसत नसतं सोपे प्रश्न आणि उत्तराने, त्याला प्रश्नहि मोठा हवा न सुटण्यासारखा आणि उत्तरहि त्याला शोभेसंच आणि स्वतःचंच शोधता आलं पाहिजे'
'असा प्रश्न कसा शोधू ?'
'आता हाच उपाय आहे. प्रश्न आणि उत्तराच्या जोड्या लावत बसा तुम्ही , माझ्यासारखेच'
'तुम्ही कधीपासून शोधत आहात प्रश्न आणि उत्तर?'
'मी लहान होतो तेव्हापासून'
'तेव्हापासून इथेच आहात?'
'हो, पण आता मला प्रश्न तर सापडला आहे, त्याचे उत्तर अजून सापडलं नाही. पण असे म्हणायला हरकत नाही कि मी अर्धा रस्ता पार केला आहे.'
'प्रश्न काय आहे तुमचा? मी तुम्हाला…'
'छे छे … मी म्हटलं ना, आपलं उत्तर आपणंच शोधलं पाहिजे म्हणून?… तुम्ही उत्तर देऊ नाही शकत… हा, पण तुम्हाला पाहिजे तर प्रश्न तुम्हाला सांगतो.
लहानपणीचा प्रसंग आहे माझ्या आयुष्यातला. घरी उंदीर खूप आमच्या. तेव्हा पिंजरा लावत उंदरासाठी. मग उंदराच्या पिंजऱ्यात…उंदीर बिचारा वाट बघत बंदिस्त. तिकडे आई कडकडीत गरम पाणी करून पातेल्याची धार त्याच्यावर ओतत असे. त्यावेळेला एक दोनदा मला चुकून किंवा कुतूहल वाटून मीच बघितलं कि काय किंवा माझं नशीब असल्याने ते दृश्य दिसलं. उंदीर चीss चीss चित्कार करून त्या गरम पाण्याने कडकडून भाजून मरून जायचा. तो पिंजऱ्यात किलकिल्या डोळ्यांनी बसलेला असायचा तेव्हा त्याच्या मरणासाठी जी त्याची शेवटची आंघोळ असेल, त्यासाठी पाणी तापवलं जात असे. आपल्यासोबत काय होणार हे त्या बिचाऱ्याला ठाऊक नसे. सर्वांना प्रेमाने वागवणारी, आपल्याला जर खरचटलं तर धावून येणारी प्रेमळ आई एवढं क्रूर काम कसं करू शकते?
' हाच माझा प्रश्न आहे'
'सोपं आहे, अहो ती तुमची आई आहे ती तुमच्याशी प्रेमळच असणार , उंदीर म्हणजे त्रासदायक. त्याला मारलेच पाहिजे ना?'
'मी म्हटलं ना? स्वतःचे उत्तर स्वतः शोधले पाहिजे, ते हे. अहो हे तुम्हाला वाटते, मला नाही वाटत तसे. मी मला खरं वाटेल, पटेल असं उत्तर मी शोधतो आहे. जसा प्रश्न माझा तसं उत्तरहि माझं स्वःतचं स्वतःला पटेल असंच असलं पाहिजे नाही का?, जाऊ दे तुम्हाला कळेलच ते काही काळाने, तुम्ही आता कामाला लागा'
'म्हणजे?'
'तुम्ही आपापला प्रश्न आणि त्याचं स्वतःचं स्वतःला पटेल असं उत्तर शोधा. आणि चलाखी काहीच करू शकत नाही हो यात, कारण जोपर्यंत ते प्रश्न आणि उत्तर एकमेकाला भेटणार नाहीत तोपर्यंत तुम्हाला वेळापत्रक मिळणार नाही, स्वतःचा प्रश्न काय आणि त्याला स्वतःचे उत्तर काय हे शोधणेच आता तुमच्या हातात आहे.'
No comments:
Post a Comment