वृक्षप्रकल्पातील हिरवा सोबती १७: पेटारी

हा विशाल वृक्ष तसा दुर्मिळ आहे. पण जंगलात सापडू शकेल. मला तो पहिल्यांदा संजय गांधी नॅशनल पार्क इथे दिसला. त्याच्यावर लावलेल्या पाटीमूळे मला त्याचे नाव कळले. जूनच्या शेवटच्या आठवड्यात जेव्हा मी तो बघितला तेव्हा त्याला मऊ मखमली हृदयाकृती पाने होती. हा वृक्ष तीस-चाळीस फूट उंच होता. 

त्यानंतर पुन्हा हा वृक्ष दिसला तुंगारेश्वरच्या जंगलात. इथे दिसलेला पेटारी वृक्ष मात्र छोटा होता, साधारण १५ फूट उंच. पण मार्चमध्ये तो फुलाला होता. याची फुले uni-sexual आहेत, म्हणजेच male flowers आणि female flowers वेगवेगळी असून वेगवेगळ्या झाडांवर असतात. मला दिसलेला वृक्ष male tree होता. female tree ची फुले कशी असतात हे माहित नसल्याने जवळपास मला स्त्री वृक्ष दिसला नाही. अशा वेगवेगळे Male , female झाडे असणाऱ्या tree species ना dioecious trees म्हटलं जातं. 'पेटारी' च्या स्त्री आणि पुरुष वृक्षांची फुले अतिशय वेगळी असतात. 

नर पुष्पे आणि वृक्ष

पेटारी वृक्षाची रोपटी

नंतर पुन्हा काही दिवसांनी तुंगारेश्वर येथे गेले असताना एके ठिकाणी 'पेटारी' च्या स्त्री वृक्षाची गाठ पडली. स्त्री वृक्षालाच फळे धरतात. तेव्हा या छोट्याशा वृक्षाला फळे असल्यानेच त्याची ओळख पटली. हा वृक्ष अतिशय सुंदर आहे, मोहक, मखमली , गोलाकार आणि मोठी हृदयाकृती पाने असतात. हा पानगळ वृक्ष असल्याने, हिवाळ्याच्या दरम्यान पानगळ होऊन पूर्ण निष्पर्ण होतो. वसंताच्या सुरवातीला तुऱ्यांसारख्या(long pendulous racemes) स्वरूपात नरपुष्पे येतात.  या तुऱ्यात लाल-किरमिजी रंगाचे कळे आणि पिवळसर सूक्ष्म केसरांची फुले एकत्रित असतात.  अशा तुऱ्यांनी डवरलेला पेटारी नर वृक्ष फार सुंदर दिसतो. 

स्त्रीवृक्ष आणि फळे

 

स्त्रीपुष्पे मला अजून पाहायला मिळाली नाहीत. पुढच्या वर्षी नक्की स्त्रीपुष्पांच्या झाडाला फुलण्याच्या काळात भेट द्यायची आहे. स्त्रीपुष्पे अतिशय सुंदर असतात आणि तुऱ्यांच्या स्वरूपात नसून एकेकटी येतात किंवा दोन तीन जवळजवळ असतात.

याचे शास्त्रीय नाव 'Trewia Nudiflora var. polycarpa' असे आहे. याला इंग्रजीमध्ये 'Many Fruited Trewia' असे म्हणतात. हा वृक्ष Euphorbiaceae म्हणजे castor (एरंड) कुळातील आहे. खरंतर पेटारी वृक्षाचे दोन variations आहेत, Trewia Nudiflora आणि Trewia Nudiflora var. polycarpa. या दोन्ही variations मध्ये male flowers सारखीच असतात. यावर अतिशय मार्मिक टिप्पणी मला eflora india या ग्रुपवर मिळाली.

राधा वेच या तज्ज्ञ वनस्पतीअभ्यासक विदुषींनी ती दिली आहे आणि त्यांच्या म्हणण्यात तथ्य असावे. अशा दोन variations पाहण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

There is some confusion about the Trewia spp.

T. nudiflora Linn. has female flowers solitary or 2-3 together on long peduncles. The fruit are up to 4cm in diameter. The leaves tend to be longer than broad.
Trewia polycarpa Benth. has numerous female flowers in short racemes with fruit usually 1cm or less. The leaves are often as broad as long. Male flowers of both spp look the same.
I haven't seen T nudiflora Linn at SGNP, but it is common in some other areas and quite distinctive. The common name Petari has been used for both species. 

पेटारी वृक्ष औषधी देखील आहे, पानांचा, खोडाचा, मुळांचा उपयोग अनेक पद्धतीने केला जातो.

Plant is used for the removal of bile and phlegm. Leaves and its decoction are applied to swellings and in healing of wounds and injuries. Bark is used for the treatment of enlarged thyroid. Decoction of the root is stomachic and alterative; used in flatulence, gout and rheumatism. Decoction of shoots is said to relive flatulence and swellings.