हत्ती आणि डास

एक होता हत्ती जो चाले अपनी चाल
आणि एका होता डास
जो फक्त आणि फक्त प्यायचा रक्त

हत्ती बुद्धीवादी, प्रथेनुसार शाळेत गेला
मास्तर म्हणाले, अरे गज्या SSS!!!
बुद्धी तुझे वज्र, सोंड नाही

पसार सोंड, घे केळं, दे मालकाला
तो नको म्हणालाच तर तू खा
पसर सोंड, घे रुपया, दे मालकाला
तो मालकालाच खाऊ दे, तुला नाही पचणार
वजन उचल, ठोक सलाम
राग आलाच तर, सोंडेने गार फवारा उडव
स्वतःच्या डोक्यावर आणि  शांती कर

डासाला शाळा नाही, शिक्षण नाही
जे काय शिकायचं ते आईच्या पोटातच शिकून बाहेर पडला,
अभिमन्यूसारखा. (मग करायचंय काय शिक्षण!)

अपनी चाल चालता चालता
सुशिक्षित हत्तीची प्रशिक्षित सोंड
सलाम, केळं, वजन, रुपया
आणि क्वचित पाण्याचा फवारा
असे नियम पाळून होती

डास अशिक्षित, सोंड अशिक्षित
तिला काय ठाऊक, मध निराळा, मद्य निराळे
ती घुसत होती फक्त आणि शोषित होती रक्त

पुढे काहीच कसे होत नाही?
अशी चिंता वाहणाऱ्या सज्जनांनी
हत्ती आणि डास यांची ठरवली कुस्ती
हेतू पवित्र, थोडीशी गंमत आणि
झालाच तर नफा

प्रसार माध्यमे प्रचाराला लागली
सट्टे लागले, मुलाखती रंगल्या
कुस्तीचा दिवस उजाडला

हत्तीकडे बुद्धी आणि शक्ती दोन्ही प्रचंड
वरून सट्टा तेजीत
डासाकडे फक्त सोंड, बाकी शून्य

डास शूद्र,  त्याला मारणे म्हणजे मरणं
त्याच्याकडून हरणे तर मरणाहून मरणं
मास्तरांकडे छडी
मालकाकडे अंकुश
आपल्याकडे काय? केळं !
हत्तीची सोंड गळून पडली

डास व्रतस्थ, त्याची सोंड म्हणजे
तपश्चर्या, संयम आणि संधी यांचे प्रतीक
जणू एक कोणी साधूच

बिनसोंडेचा हत्ती आणि डासाची सोंड रिंगणात
डास हत्तीच्या कानात घुसला
हत्तीने कान फडफडवला
तेवढाही मारा पुरेसा ठरला
डास खलास

झाला टाळ्यांचा गजर
हत्तीने ठोकला सलाम
मालकाने खाल्ला रुपया

पुढे हत्ती पण कणाकणाने मेला, रोज
कारण एक,
डास त्याच्या कानात
कसलेसे रक्तरंजित क्रांतीचे गीत (कसले गीत? कोणी लिहिले? कोणासाठी?)
गुणगुणला होता, का? कशासाठी?
त्याचा अर्थ काय? उपयोग काय?

कारण दोन,
डास चावला की काय
अशी भीती!

-विवेकानंद सामंत,
पूणे , २०१८

 

1

वृक्षप्रकल्पातील हिरवा सोबती १९:वारंग

शास्त्रीय नाव : Kydia calycina 

Malvaceae म्हणजेच Cotton family तील हे झाड आहे. 

याची पाने 'कापूस' च्या पानांसारखी असतात.

याची फुलं पांढरी असतात, पण काही दुर्मिळ variety मध्ये फुलांच्या पाकळ्यांवर लालसर छटा असतात. (splotched with scarlet at base). याची ताजी फुले किती काळ टिकतात? ते शोधले पाहिजे, पण याची वैशिष्ट्यपूर्ण फळे मात्र सूकूनही बराच काळ झाडावर राहतात. या सुकलेल्या फळांवरूनही हा 'वारंग' च आहे याची खात्री पटायला मदत होते. त्याची फळांच्या calyx च्या खाली लांब पाकळ्यांसारखे bracts असतात. हे bracts चार ते सहा असू शकतात. मी काही झाडांवर चार bracts चे फळ बघितले आहे आणि काही इतरांनी काढलेल्या फोटोत पाच bracts चे फळही पाहिले आहे. तुंगारेश्वर येथे याचे दोन वृक्ष मी पाहिले आहेत. 

ऑगस्टच्या शेवटापासून हे झाड फुलते ते ऑक्टोबर पर्यंत फुलण्याचा मौसम टिकतो, त्यानंतर नोव्हेंबर-  डिसेंबर मध्ये फळे  येतात, ही परीपक्व फळे अनेक महिने झाडावरच राहतात.

आबोली, रान आबोली आणि भावंडं

आबोलीचा एक प्रकार रतन आबोली माझ्याकडे आहे. अतिशय सुंदररंगाला काय म्हणावे? आबोली रंगच म्हणावे, कारण आबोलीचा रंग तसा सांगतच येणार नाही. घरीदारी लावली जाते ते रतन आबोली आणि एक पिशी आबोली पण असते. आबोलीचं शास्त्रीय नाव : Crossandra infundibuliformis 

तर या आबोलीची इतर भावंडंही  आहेत. रानातील भावंडं.

Eranthemum  या कुळात काही आबोल्या आहेत.

Bracts white with green nerves........................

..........E. roseum (Vahl.) R. Br.
Bracts green, many nerved, white ciliate on margins...E. purpurascens Nees
Bracts green, few nerved, viscous hairy......................E. capens L. var. concanense (T. And. C. B. Cl.) Sant.

Ecbolium ligustrinum (Vahl) Vollesen/ धाकटा अडुळसा , एकबोली , रान आबोली 

प्रेरणा

काही दिवसांपासून मला सारखं असं वाटत होतं की झाडांचा अभ्यास करून आपण काय करत आहोत? कशासाठी करायचा हा अभ्यास? याने काय मिळणार? कुठच्याही रूढार्थाने मी वनस्पती संशोधक नाही, botanist नाही की त्या विषयाची पदवी माझ्याकडे नाही. मग हा अभ्यास कशासाठी करायचा? असा प्रश्न मला पडला होता. मनाला एकप्रकारची खिन्नता आली होती.

काल रविवारी सकाळी मी दत्ताजी साळवी उद्यानात गेले होते, झाडांची, निसर्गाची मनापासून आवड असलेल्या माझ्या एका मैत्रिणीबरोबर.
दत्ताजी साळवी उद्यान अतिशय सुंदर आहे, छोटेसेच आहे पण ही नेहमीची बाग नाही , खूप लोकं आली आहेत, मुलं खेळताहेत, आवाज, वर्दळ सुरु आहे असे तिथे काही नाही, कारण तिथे लोकांसाठी, तशी जागाच नाही. जी जागा आहे ती फक्त आणि फक्त झाडांसाठी आहे. या उद्यानाचा जो कॉन्ट्रॅक्टर आहे तो स्वतः एक झाडांचा दर्दी चाहता आहे. त्याने  कुठून कुठून ही झाडं तिथे आणली आहेत. त्यामुळे या उद्यानाचे रूप इतर उद्यानांसारखे नाही. खूप वेगेळे आहे. दाटीवाटीने इतक्या  दुनियाभरच्या जातींची झाडं तिथे गुण्यागोविंदाने एकत्र नांदताहेत. आणि त्यांच्या गर्द झाडीत छोटे मुनिया, दयाळ , नाचणसारखे पक्षी निर्भयपणे बागडत असतात. 'नाचण' या पक्ष्याचे तर तिथे घरच आहे. ती छान झाडं आणि त्यात आनंदाने बागडणारे समाधानी पक्षी पाहून खूप आनंद झाला.
या आनंदांत भर घालायला आणखी एक कायम लक्षात राहील अशा व्यक्तीची गाठ तिथे पडली.

तिथे एक गृहस्थ बराच वेळ झाडांना न्याहाळताना दिसत होते. बराच वेळ ते तिथे होते. आमचे आणखी एक वनस्पती सहाध्यायीही तिथे आले होते. ते ठाण्याचे असल्याने बऱ्याचदा या उद्यानात येतात त्यामुळे ते त्या गृहस्थांना ओळखत होते. हळूहळू आमच्याशीही ते गृहस्थ बोलू लागले. आणि खरंच काय वनस्पतीचं ज्ञान होतं त्यांना. प्रत्येक झाडाची फुल, पाकळी, त्याच्या पानांपासून ते खोडांपर्यंत सगळं इतक्या बारकाईने त्यांना माहित होतं की आश्चर्य वाटलं. यांचे नाव होते श्री. रानडे, जवळपासच ते कुठेतरी राहतात. रोज इथे येतात आणि तासनतास त्या फुलापानांमध्ये हरवून गेलेले असतात. त्यांना निसर्गाची मनापासून असलेली आवड त्यांच्या बोलण्यातून दिसत होती, म्हणाले 'आता माझं वय शहात्तर आहे, त्यामुळे मी आता 'येऊर' वगैरेच्या जंगलात भटकायला जात नाही, दूर भटकायला आता जमत नाही, म्हणून मी इथे येतो.

आणि खरंच इथे येऊन त्यांनी रोज निरक्षण करून झाडांबद्दलचे जे ज्ञान संपादन केले आहे त्याला तोड नाही. त्यांना त्या गार्डनमधील जवळपास सगळीच झाडे माहित होती. कुठच्या झाडाला कधी फुल येणार  तेही माहित होते. 'तुम्ही इतक्या दुरून आलात तर आता हे फुल बघूनच जा कारण ते परत दिसेल की नाही कोण जाणे' असे   आम्हाला सांगून त्यांनी जी झाडं दाखवायला सुरवात केली ती जवळपास अर्धा-पाऊण तास झाला तरी संपेना. खरंतर त्यांना घरी जायचे होते, पण त्यांचा उत्साह एवढा होता आणि आपल्याला स्वतःला फुलं बघून जितका आनंद झाला तो दुसऱ्यालाही द्यावा अशी त्यांची एवढी प्रबळ इच्छा होती, की एकामागोमाग एक त्यांनी अशी फुलं, पानं दाखवली की आम्ही थक्कच झालो. बरं त्यांना झाडांविषयी जी माहिती होती ती नुसती वरवरची माहिती नव्हती. अगदी त्या फुलाचा विशिष्ट गंध, त्याचा आकार, अर्धवट उमललेल्या फुलातील न दिसणारा भाग, पानांचे निरनिराळे पृष्ठभाग आणि त्यांचे जाणवणारे स्पर्श, पानं चुरडल्यावर येणारे विशिष्ट गंध यांचे त्यांना अपरिमित ज्ञान होते, प्रत्येक झाडाचे नाव त्यांना माहित होते. ते प्रत्येक झाडाला नावानेच नव्हे ते अंतरंगांने ओळखत होते. या सर्वामुळे फुलापानांइतकेच टवटवीत आणि प्रफुल्लित होते हे रानडेकाका.
त्यांच्यामुळे मलाही एकदम छान वाटू लागले, त्यांची ऊर्जा त्यांनी नकळत आम्हाला दिली होती.

तेव्हा मला जाणवले की आपण जो झाडांचा अभ्यास करत आहोत, तो निरपेक्ष मनाने केला तर कधीतरी अनेक वर्षांनी आपणही कुठल्यातरी बागेत, जंगलात फिरत असू, तेव्हा असेच कुणीतरी झाडांची आवड असणारे तिथे येतील, तेव्हा आपणही याच रानडेकाकांच्या उत्साहाने त्यांना चार निसर्गाचे सुंदर विभ्रम दाखवू शकू आणि आपली ऊर्जा तिथे असलेल्या एखाद्या खिन्न झालेल्या , 'आपण हे का करत आहोत? याचा काय उपयोग?' असा प्रश्न मनोमन विचारणाऱ्या एखाद्या व्यक्तीला देऊ शकू. हेच त्या वनस्पतींच्या, झाडांच्या अभ्यासाचे सार्थक असेल.

'काय करतो? का करतो? त्याने काय मिळेल?' याचा विचार न करता, ध्यासाने झपाटून एखादं कार्य करत राहिलं की भले त्यातून काही व्यावहारिक लाभ होईल न होईल, पण मनापासून जेव्हा ते काम केले जाईल तेव्हा आपल्याकडे निर्माण होणारी सकारात्मक ऊर्जा नक्कीच आपण इतरांना देऊ शकू, किंबहुना आपण न देताच ती इतरांपर्यंत पोहोचू शकेल.
इतके दिवस पडणारा प्रश्न 'काय या अभ्यास करण्याचा उपयोग?' या छोट्याशा अनुभवाने एकदम नाहीसा झाला. एखाद्या माणसालादेखील जे कार्य आपण करतो, जसे  आपण आहोत त्यातून छोटीशी का होईना प्रेरणा मिळाली तरी खूप झाले असे मला वाटले. रानडेकाकांना माहितही नाही की त्यांच्यामूळे मला खूप प्रेरणाही मिळाली आणि खूप छानही वाटले.

वृक्षप्रकल्पातील हिरवा सोबती १८: तेंदू कुटुंबातील भावंडं : लोहारी , तेंदू , टेम्भूर्णी

आतापर्यंत मी तेंदू/टेम्भूर्णी  कुटुंबातील (Diospyros genus मधील) तीन झाडं बघितली आहेत. यातल्या दोघांना मराठीत टेम्भूर्णी असंच नाव आहे. तिसऱ्याला 'लोहारी' असं नाव असल्याचं eflora india या ग्रुप वर कळलं. 

Diospyros malabarica -  टेम्भूर्णी

Diospyros melanoxylon  - Coromandel ebony - तेंदू / टेम्भूर्णी

Diospyros montana  - लोहारी

संजय गांधी नॅशनल पार्क मध्ये Diospyros malabarica आणि Diospyros montana (शिलोंडा ट्रेल) ही झाडं आहेत. तुंगारेश्वर येथे Diospyros melanoxylon हे झाड मी पाहिले आहे. Diospyros montana हे झाड मी माथेरान येथे पाहिले आहे. 

लोहारी/Diospyros montana

'लोहारी' Diospyros montana हे झाड Ebenaceae या कुटुंबातील Persimmon family तील आहे. Persimmon म्हणजे या झाडांचे विशिष्ट प्रकारचे फळ. हे फळ टोमॅटोसारखे मोठे असून खाण्यालायक असते, त्याचे sepals वैशिष्ट्यपूर्ण असतात. हे झाड शुष्क, खडबडी दगडांनी युक्त अशा जमिनीत वाढते. साधारणपणे डोंगराळ टेकड्या हे त्याचे स्थान. हे झाड जर बऱ्यापैकी मोठे असेल तर त्याच्या खोडावरून ते चटकन ओळखता येते. त्याचे खोड सालपटे निघालेले असते आणि या तपकिरी सालपटांच्या खालचा खंडाचा भाग हिरवट असतो. 

हे झाड इतर Diospyros भावंडांप्रमाणेच dioecious आहे. म्हणजेच याची male आणि female फुले वेगळी असून ती वेगळ्या झाडांवर असतात. male आणि female झाडे जवळपास कुठेतरी असतात. फुलांचा रंग फिकट हिरवा असतो आणि ती एखाद्या रुंद सुरई सारखी असतात. या सुरईसारख्या खोलगट आकाराच्या टोकाला चार छोटे पाकळ्यांसारखे (पण पाकळ्या नव्हेत) भाग असतात. male फुलं झुबक्याने असतात आणि त्यांच्यात ८ stamens (पुंकेसर) च्या जोड्या असतात. female फुलं solitary असतात, आकाराने male फुलांपेक्षा मोठी असतात आणि त्यात ४ styles असतात. स्त्री फुलांत stamens अतिशय छोटे, staminoides च्या रूपात असतात. 

फळ गोलसर असून ३cm व्यासाचे असते. फळाला टोकदार शंकूच्या आकाराचे टोक असते. त्याचे calyx lobes रुंद पसरट झालेले असतात. पिकलेल्या फळाचा  रंग पिवळा होता आणि नंतर ते काळे पडते. 

मला हे झाड माथेरानच्या मंकी पॉईंटच्या शेवटच्या टोकावर दिसले. जोरदार वाऱ्याने ते नुसते हेलकावे खात होते. 

Diospyros melanoxylon  - Coromandel ebony - तेंदू

Diospyros malabarica -  टेम्भूर्णी

वृक्षप्रकल्पातील हिरवा सोबती १७: पेटारी

हा विशाल वृक्ष तसा दुर्मिळ आहे. पण जंगलात सापडू शकेल. मला तो पहिल्यांदा संजय गांधी नॅशनल पार्क इथे दिसला. त्याच्यावर लावलेल्या पाटीमूळे मला त्याचे नाव कळले. जूनच्या शेवटच्या आठवड्यात जेव्हा मी तो बघितला तेव्हा त्याला मऊ मखमली हृदयाकृती पाने होती. हा वृक्ष तीस-चाळीस फूट उंच होता. 

त्यानंतर पुन्हा हा वृक्ष दिसला तुंगारेश्वरच्या जंगलात. इथे दिसलेला पेटारी वृक्ष मात्र छोटा होता, साधारण १५ फूट उंच. पण मार्चमध्ये तो फुलाला होता. याची फुले uni-sexual आहेत, म्हणजेच male flowers आणि female flowers वेगवेगळी असून वेगवेगळ्या झाडांवर असतात. मला दिसलेला वृक्ष male tree होता. female tree ची फुले कशी असतात हे माहित नसल्याने जवळपास मला स्त्री वृक्ष दिसला नाही. अशा वेगवेगळे Male , female झाडे असणाऱ्या tree species ना dioecious trees म्हटलं जातं. 'पेटारी' च्या स्त्री आणि पुरुष वृक्षांची फुले अतिशय वेगळी असतात. 

नर पुष्पे आणि वृक्ष

पेटारी वृक्षाची रोपटी

नंतर पुन्हा काही दिवसांनी तुंगारेश्वर येथे गेले असताना एके ठिकाणी 'पेटारी' च्या स्त्री वृक्षाची गाठ पडली. स्त्री वृक्षालाच फळे धरतात. तेव्हा या छोट्याशा वृक्षाला फळे असल्यानेच त्याची ओळख पटली. हा वृक्ष अतिशय सुंदर आहे, मोहक, मखमली , गोलाकार आणि मोठी हृदयाकृती पाने असतात. हा पानगळ वृक्ष असल्याने, हिवाळ्याच्या दरम्यान पानगळ होऊन पूर्ण निष्पर्ण होतो. वसंताच्या सुरवातीला तुऱ्यांसारख्या(long pendulous racemes) स्वरूपात नरपुष्पे येतात.  या तुऱ्यात लाल-किरमिजी रंगाचे कळे आणि पिवळसर सूक्ष्म केसरांची फुले एकत्रित असतात.  अशा तुऱ्यांनी डवरलेला पेटारी नर वृक्ष फार सुंदर दिसतो. 

स्त्रीवृक्ष आणि फळे

 

स्त्रीपुष्पे मला अजून पाहायला मिळाली नाहीत. पुढच्या वर्षी नक्की स्त्रीपुष्पांच्या झाडाला फुलण्याच्या काळात भेट द्यायची आहे. स्त्रीपुष्पे अतिशय सुंदर असतात आणि तुऱ्यांच्या स्वरूपात नसून एकेकटी येतात किंवा दोन तीन जवळजवळ असतात.

याचे शास्त्रीय नाव 'Trewia Nudiflora var. polycarpa' असे आहे. याला इंग्रजीमध्ये 'Many Fruited Trewia' असे म्हणतात. हा वृक्ष Euphorbiaceae म्हणजे castor (एरंड) कुळातील आहे. खरंतर पेटारी वृक्षाचे दोन variations आहेत, Trewia Nudiflora आणि Trewia Nudiflora var. polycarpa. या दोन्ही variations मध्ये male flowers सारखीच असतात. यावर अतिशय मार्मिक टिप्पणी मला eflora india या ग्रुपवर मिळाली.

राधा वेच या तज्ज्ञ वनस्पतीअभ्यासक विदुषींनी ती दिली आहे आणि त्यांच्या म्हणण्यात तथ्य असावे. अशा दोन variations पाहण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

There is some confusion about the Trewia spp.

T. nudiflora Linn. has female flowers solitary or 2-3 together on long peduncles. The fruit are up to 4cm in diameter. The leaves tend to be longer than broad.
Trewia polycarpa Benth. has numerous female flowers in short racemes with fruit usually 1cm or less. The leaves are often as broad as long. Male flowers of both spp look the same.
I haven't seen T nudiflora Linn at SGNP, but it is common in some other areas and quite distinctive. The common name Petari has been used for both species. 

पेटारी वृक्ष औषधी देखील आहे, पानांचा, खोडाचा, मुळांचा उपयोग अनेक पद्धतीने केला जातो.

Plant is used for the removal of bile and phlegm. Leaves and its decoction are applied to swellings and in healing of wounds and injuries. Bark is used for the treatment of enlarged thyroid. Decoction of the root is stomachic and alterative; used in flatulence, gout and rheumatism. Decoction of shoots is said to relive flatulence and swellings.

ओंबळी (Joint Fir/Gnetum ula)

कर्नाळा पक्षी अभयारण्यात एक बोर्ड लावलेला आहे, 'भारतात सापडण्याऱ्या नेटूमच्या सहा प्रजातींपैकी एक म्हणून 'ओंबळी' ओळखली जाते. पश्चिम घाटांतील सदाहरित वनांमध्ये ओंबळी चांगल्या प्रमाणात आढळून येतात. ओंबळीमध्ये टॅनिन मोठ्या प्रमाणावर असते, त्यामुळे या झाडाची पाने जुनी झाल्यावर काळसर दिसू लागतात. ओंबळीची पाने जाड व खवलेदार असतात. जाडसर वेलीप्रमाणे दिसणारे हे झाड कर्नाळा, राधानगरी, भीमाशंकर याठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर आढळून येते.'  हा बोर्ड जिथे लावला आहे, त्याच्या बाजूलाच हे वेलीसारखे झाड उभे होते. या वेगळ्याच अशा झाडाबद्दल फार उत्सुकता वाटली. खरंतर ही वेलच आहे. सदाहरित आहे.

नाव: उंबळी , Joint Fir,
Family: Gnetaceae (Gnetum family)
पाने opposite असतात.

वरील फोटोत कोवळी पाने दिसत आहेत. याची जुनी पाने रंगाने खरंच थोडी गडद आहेत.

ही वेल खूपच मोठी होते आणि ती उंच झाडांचे आधार घेत खूप उंचावर चढत जाते. मार्च आणि एप्रिल त्याच्या फुलण्याचा काळ असतो. फुलं uni-sexual असतात. आणि एखाद्या कोन सारखी असतात.

असे वाटते

भर दुपारी, रखरखीत उन्हात, त्या माथा जाळून घेणाऱ्या शुष्क, हिरवळीचा अंश नसलेल्या डोंगराची वाट तुडवावी असे वाटते. कुठेतरी झळाळत्या पिवळ्या रंगाचे झाड उभे असते उन्हात, ते बघत बसावे असे वाटते. उन्हातील तो वाळवंटी तापलेला प्रदेश, त्या वाळूवर पावले उमटवावी असे वाटते.

डोळ्यांना काय दिसेल याचा भरवसा नाही. त्यादिवशी कोंबड्या दिसल्या उघड्यावरच्या चिकनविक्रेत्याकडे. छोट्या जाळीच्या लाकडी कपाटात बंद असलेल्या. रात्र फार झाली होती. दुकान (दुकान असं नव्हतंच) पण व्यवहार बंद करून तो विक्रेता त्या कपाटावर गोणपाट घालत होता. कुलूप त्याने लावलं असणारच. मनात आलं 'One more day! कोंबड्यांसाठी!'

बाटलीचे झाकण ज्या बाजूला फिरवून घट्ट केलं त्याच बाजूला फिरवून मी ते उघडण्याची अपेक्षा करत आहे. 

ते स्वप्न आणि त्या मातीच्या भिंती 

तो प्रदेश , त्यात चढाव. त्या चढवात एका बाजूला पाणी होतं. त्याबाजूने जाताना दिसलं की तिथे दोन साप आहेत आणि ते अंगावर धावून येतील की काय असं वाटलं. माझ्याबरोबर कुणी, मागे कुणी आणि बरेच मागे आणखी कोणकोण माणसं. किती नक्की आठवत नाही. बहुदा सहा असावीत. कोण होती तेही आठवत नाही. माझ्याबरोबर कोणतरी होतं एवढं मात्र नक्की. आम्ही दोघे साप अंगावर चाल करून येतील म्हणून पळ काढला. आमच्या मागचा माणूस दूरवर ओरडून सांगताना दिसला. तो मागवून येणाऱ्या माणसांना सांगू लागला 'साप आहेत इथे , साप दिसतील ,तेव्हा दिसले तर पळा ते अंगावर यायच्या आधी. आणि ते पाठलाग करू शकतात. तेव्हा ज्यास्त न बघता पळा फक्त. '

नंतर ती माणसे चढाव पार करून माझ्यापर्यंत पोहोचली. विशेषतः त्या मागच्या दोन माणसांनी सांगितले 'आम्ही बघितले त्या सापांना. डोकी वर काढून ते होते, पण त्यांनी काही केले नाही. आपल्या वाटेने ते निघून गेले. 

मग आम्ही सर्व मिळून एक मोठी मातीची भिंत चढलो. मी सर्वात पुढे, बाकीचे माझ्या मागून चढत होते. त्या मातीच्या भिंतीला कपाऱ्या होत्या. त्या धरून वर चढत होतो. अंधार होता. पण मेणबत्तीच्या प्रकाशाएवढे अंधुक दिसतही होते. ती भिंत नक्की काय आहे, तिचे स्वरूप नक्की काय आहे ते कळत नव्हते. एखाद्या किल्ल्याची भिंत, एखादी अशी भिंत जिच्या पलीकडे काय आहे किंवा काहीच नाही ?, एखाद्या घराची भिंत, नक्की कसली भिंत होती, तिची व्याप्ती किती होती, ती नक्की भिंतच आहे की आणखी काही हे काहीच कळायला मार्ग नव्हता. 

प्रकाश असता तर तिचं खरं  स्वरूप दिसलं असतं. पण मेणबत्तीसारख्या अंधुक प्रकाशात- जो फक्त आजूबाजूच्या अगदी छोट्या भागाला प्रकाशित करत होता त्यावरून फक्त एवढंच काय ते कळत होतं की ही मातीची एक सरळ उभीच्या उभी चढण आहे. भिंतीसारखी. एका एका मातीच्या खोबणीला, कपारीला धरून मी चढत होते, बाकीचे मागून वर येत होते. एके ठिकाणी कपार होती तिला मी धरलं  आणि वर चढणार तोच माझं डोकं सपाट पृष्ठभागाला टेकलं. तिथे आढवं छप्पर होतं. तिथे भिंत संपत होती. छप्पर डोक्याला टेकत होतं. 

पण तिथून आम्ही बाहेर पडलो मात्र. ते जे काही होतं त्यातून बाहेर पडता आलं. ते कसं, कुठे वाट होती, तिथून कसे बाहेर आलो कळत नाही पण बाहेर पडलो सगळे एवढं मात्र खरं.संपलं स्वप्न. 

अलीकडेच मी ऐकलं. एक ठासून अर्थ भरलेलं fully loaded वाक्य 'मी जीवनाबद्दल तसा फारसा उत्साही नाही' 

राणी बंग यांचे 'गोईण' पुस्तक

एक डॉक्टर असून झाडापेडांविषयी इतकी जिज्ञासा बाळगणाऱ्या राणी बंग यांचे खरंच कौतुक वाटते. त्यांनी गडचिरोली जिल्ह्यातील जंगलातल्या असंख्य झाडांची माहिती तिथल्या आदिवासी स्त्रियांकडून गोळा केली. या स्त्रियांच्या जीवनाचाच भाग असलेली ही झाडं जणू मैत्रिणीच (मैत्रीण शब्दाला तिथल्या स्थानिक भाषेत 'गोईण' असा शब्द आहे )आहेत असे लेखिकेला वाटते. म्हणून पुस्तकाचे नाव 'गोईण'. 

यातील माहिती अतिशय सुरस आणि उपयुक्त आहे. अशी पुस्तकं आणखी हवीत. आपल्या आजूबाजूला वाढणाऱ्या माणसापेक्षाही महत्वाचे असे निसर्गाचे घटक असलेल्या झाडांना अधिक जवळून समजण्यासाठी अशी पुस्तकं आणखी हवीत. माझ्या झाडांच्या शोधात या पुस्तकामुळे या झाडांना जाणून घेण्यासाठी खूप मदत होईल. 

त्यांच्या पुस्तकातील हा आवडलेला भाग :

टेंभराचा डिंक आणि येल्या सरप (झाडावर आढळणारा बारीक़ हिरव्या रंगाचा साप) यावरची आदिवासींनी सांगितलेली माहिती फार वेगळी आहे.

रामायणाचा आणि त्यातूनही सीतेचा आदिवासींच्या आणि मुख्यत्वे आदिवासी स्त्रियांच्या जीवनाशी अनन्यसाधारण संबंध आहे. त्यामुळे निरनिराळ्या झाडांच्या गुणधर्मावरून त्यांच्या कल्पनेला असे धुमारे फुटतात आणि सीतेला अनुसरून किती सुरस गोष्टी ते रचू शकतात याचे हे पुढील उदाहरण.

येन (ऐन ) धावडा ही झाडे खूप उंच वाढतात. या fact वरून आदिवासी ने रचलेल्या ओळी : कोण्या वनात सोडलेस सीतेला ? वाघ दिसला तर येन धावडे स्वर्गाला जाती, पण माझी सीता काय करती?

रामजन्माच्या वेळेस पळस फुलतो . वनवासात लक्ष्मणाने सीतेसाठी पाणी आणले, तेव्हा सीतेने ते घेतले नाही कारण तो द्रोण पळसाच्या पानाचा होता. पळस म्हणजे सीतामायचा पुरुष राम.

सणावारांवरून, नात्यांवरून, दुःखावरून कितीतरी समर्पक अशा उपमा, ओळी झाडाला अनुसरून या आदिवासींनी रचल्या आहेत. त्यावरून वाटते यांचे झाडांशी, निसर्गाशी असेलेले  बंध किती घट्ट आहेत. 

अशाच काही पुढील रचना या पुस्तकात दिल्या आहेत.

आला पोळीयाचा सण कुडाचा पानांची पत्रावळ मांडते

काही बाया नवरा चांगला वागवत नसला तर पळसाच्या झाडाला उद्देशून दुःखने गातात 'वाटेवरचा परस (पळस ), शेंडीले कोवळा , लेकी देऊन सोयरा, पिताजी व SSS माझा ! वाटेवरचा परस , शेंडीले पिकला , लेकी देऊन चुकला पिताजी व SSS माझा । वाटेवरचा परस , वतुल्य पानांचा , सखा निष्ठुर मनाचा , बंधूजी व SSSमाझा

वनवासात सीता रामाला म्हणाली 'तुम्ही बिनफूल चे फळ आणा मगच मी तुम्हाला भाकर देईन. रामाने पुष्कळ शोध केला पण शेवटी 'हटून(थकून) गेला. राम  हरला. मग सीतेने रामाला सांगितले की 'बिनफुलाचे फळ म्हणजे उंबर ! उंबराच्या झाडाला फुल येत नाही

नवरा बायकोची इच्छा कशी पूर्ण करतो हे कवठाच्या गाण्यात आहे. एका गरोदर बाईला डोहाळे लागले आहेत. तिची सखी म्हणते 'पहिल्याने गरवार , आवड झाली कवठाई , तुझ्या फिरतीचा(प्रेमाचा) शाई (नवरा), शोधलो आंबराई (जंगलात)

बहीण भावाच्या नात्याचे वर्णन , कोवा व त्याच्या बहिणीच्या उंबराच्या संबंधातील गोष्टीत आहे. कोवा नावाचा भाऊ रस्त्यात उंबराच्या झाडाखालून जाऊनही उंबराचे फळ खात नाही , आणि एकाच गावात सात श्रीमंत बहिणी असूनही त्याला जेवायला वाढत नाहीत. शेवटी कोवा भुकेने तडफडून उंबराच्या झाडाखाली मारतो.  'कोवा रे कोवा , कोवा पडला रानी , सात जणी बहिणी, नाही अवसला पाणी , सात बहिणींचा , या गोष्टीतील लोक निष्कर्ष काढतात की उंबराच्या झाडाखालून जाताना एकतारी उंबर खाल्लाचपाहिजे . उंबर फोडून खायचे नाही कारण फोडले तर आतून जे चिलटे उडतात त्या म्हणजे कोवच्या बहिणी !त्या कोवा कोवा  करतात

बहिणींचे प्रेम सालई - मोवई या झाडातून व्यक्त होते. आमच्याकडे समाज आहे कि सालई -मोवई बहिणी आहेत. दिवसा त्या झाडांच्या रूपात असतात , रात्री स्त्रियांच्या . लक्ष्मणाने सीतेला रामाच्या आद्यनेवरून जंगलात नेऊन सोडले . तेव्हा जंगलात सीतामाईचे रक्षण करण्यासाठी लक्ष्मणाने सालई मोवई याना विनंती केली. सालया मोवाया , रात्रीच्या बायका, माझ्या सीतेचा गहिवर आयका। सालया-मोवाया आंदिच्या बायका , माझ्या सीताच रक्षण करा।

इंद्रजिताचा बाण लक्ष्मणाला लागला तेव्हा हनुमानाने जी औषधी वनस्पती आणली ती म्हणजे सलाई -मोवई असे समजतात.

नागवेल आणि सेहऱ्याचे झाड : दोन बहिणीत भांडण असेल तर . नागवेल स्वतःला श्रीमंत समजून गर्व करते. आणि सेहरा झाड गरीब.

मुलीवर आई-वडिलांचे प्रेम उंबराच्या झाडाच्या रूपात दाखवले आहे. मुलींसाठी वर बघताना मुलीचे आईवडील मुलाच्या दंडावर (शेतात) उंबराचे झाड आहे का नाही ते पाहतात. कारण आपली मुलगी नवऱ्यावर किंवा सासरच्या लोकांवररागवून शेतात गेली तर तिथे तीन चार दिवस तरी उपाशी राहू नये.  उंबराची दोन तीन फळे खाली तरी भूक तहान लवकर लागत नाही. 

कितीतरी झाडं शोधायची आहेत. अफाट निसर्गापुढे कुठे आपण पुरणार? तेव्हा साथ अशा 'गोईण' चीच वाटते.

dendrosicyous socotrana
socretia exorrhiza
Qundio wax palm
dragon tree
pando tree
guapuru or myrciaria cauliflora
tetamelaceae
croocked forest
rainbow tree
Abrus precatorious
foxglove
autumn crocus
sthropanthus
poison hemlock
water hemlock
deadly nightshade
manchineel little apple of death
rhododendron
corpse flower
bloodwood tree-dragon tree
venus flytrap
giant sequoia - general sherman
welwitschia mirabilis - worlds most resistant plant
belladona - deadly nightshade
rafflesia arnoldii - largest flower
the venda cycad
attenborough's pitcher plant
shy plant -lajri
the resurrection plant
the baseball plant
STRYCHNINE
wolfsbane - devils helmet
taxus baccata
rosary pea
doll's eye or white baneberry 
वावळ - मंकी बिस्कीट वावळीच्या बिया माकडं खातात म्हणून त्यांना मंकी बिस्कीट म्हणतात 
Podophyllum hexandrum in Sikkim 
Brugmansia : Angles trumpet 
belladonna: deadly nightshades 
castor aka raisin 
white snakeroot 
Manchineel tree 
devils helmet 
oliendar

Antoine De Saint-Exupery आणि G.A.

Antoine De Saint-Exupery चे Wind, Sand and Stars हे पुस्तक जी.एंचे आवडते पुस्तक होते. प्रवासी, अनोळखी आणि खडतर वाटा भटकणाऱ्या आणि त्यात भरकटण्याऱ्या, विलक्षण अनुभव आलेल्या लेखक/ माणसांविषयी जी. एंना अतिशय आपुलकी होती. असे भटके, विक्षिप्त आयुष्य जगणारे लोक त्यांना आपले सुहृद वाटायचे. जी. ए. स्वतःच म्हणायचे कि ते armchair traveler आहेत. अशा पुस्तकातून त्यांना त्यांचे सहप्रवासीच भेटत असावेत.

Antoine De Antoine De Saint Exupery बद्दल थोडेसे. अवघे ४४ वर्षांचे त्याचे आयुष्य. १९०० साली lyon (लिओन) फ्रान्स येथे तो जन्मला. लहानपणापासून हवाई उड्डाणाबद्दल त्याला आकर्षण होते आणि १९१२ साली केलेल्या पहिल्या प्रवासाने त्याच्या या आवडीचे  रूपानंतर ध्येयात झाले. २१ वर्षाचा असताना त्याने फ्रान्स आर्मीत प्रवेश केला, तिथे मेकॅनिक म्हणून काम करत असला तरी वैमानिक बनण्याचे त्याचे स्वप्न त्याने तसेच जोपासून ठेवले होते. त्यामुळे खासगी  प्रशिक्षण घेऊन त्याने आर्मीकडून वैमानिकाचे प्रमाणपत्र मिळवले. १९२६ मध्ये त्याला लॅटिको एअर मध्ये वैमानिकाची नोकरी मिळाली. आणि त्याचा वैमानिक म्हणून प्रवास सुरु झाला. तो एक अत्यंत कुशल वैमानिक होता आणि एक चांगला लेखकही होता. Southern Mail हे त्याचे पहिले पुस्तक. त्याच्या वैमानिक मित्राचा Henri Guillaumet जेव्हा andies पर्वतात crash होऊन अपघात झाला, तेव्हा त्याला शोधून काढण्यासाठी आंत्वान(Antoin) स्वतः विमान घेऊन गेला आणि त्याने त्याला शोधून काढले. २९ डिसेंबर १९३५ साली त्याने एका स्पीड रेकॉर्ड साठी तो आणि त्याचा सहवैमानिक Paris-to-Saigon या प्रवासाला निघाले. दुसऱ्या दिवशी रात्री त्याचे विमान लिबियाच्या वाळवंटात अपघातात सापडले, crash झाले. चार दिवसशंभर सव्वाशे मैलांचा प्रवास त्याने आणि त्याच्या सहवैमानिकाने पाण्याशिवाय केला, तहानेने व्याकुळ होऊन सैरभैर मरणप्राय अवस्थेतही त्याने असीम आनंद, शांतता, जीवनाचे स्वरूप, निसर्गाचे आणि स्वतःच्या extreme स्थितीतील शरीराचे स्वरूप अनुभवले. हे सर्व अतिशय अव्यक्ताला भिडणारे होते, तरीही त्याने ते आपल्या Wind, Sand and Stars या पुस्तकात त्या अनुभवांना शब्दरूप दिले आहे. तिथेच त्याला Little prince (दुसऱ्या ग्रहावरचा लहान मुलगा ) या पुस्तकातल्या मुलाचे स्वरूप अनुभवायला मिळाले होते. १९३९ मध्ये दुसरे महायुद्ध सुरु झाले आणि आंत्वानलाहि लढाईत सहभाग घ्यावा लागला. तो एक मानवतावादी होता, महायुद्धामुळे होणाऱ्या ऱ्हासाबद्दल त्याला अतिशय दुःख होत असे. त्या काळात एकदा विमान चालवत असताना mediterranean sea वरून उडताना कुठेतरी मध्ये तो विमानसह नाहीसा झाला. त्याच्या मृत्यूबद्दल काहीही कळू शकलेलं नाही.

जी. एंच्या सुनीताबाईंना लिहिलेल्या पत्रात जी.ए त्याच्याविषयी आणि त्याच्या वाचलेल्या पुस्तकांविषयी सविस्तर बोलतात.
 
जी. एं. ची निवडक पत्रे: खंड १, पान १७-१८:  यात त्यांनी Saint Exupery बद्दल म्हटलं आहे. 

'Saint Exupery ची मात्र गोष्ट निराळी. Night Flight, The Little Prince ही त्याची पुस्तके मी एम.ए. ला असताना वाचली होती. Wind, Sand and Stars तर केव्हा वाचले, ते आजदेखील मला पूर्णपणे आठवते. त्यातील शैली, उत्कृष्ट वर्णने आणि विशेष म्हणजे ती दृष्टी यामुळे मी हरकून गेलो होतो. पुष्कळशी गावठी चित्रे पाहिल्यानंतर Rembrandt चे एक चित्र समोर येताच आपणांलाच एकदम गावठी वाटावे, तसे मला वाटले होते. आतपर्यंत मी चार-पाच पुस्तके वेड्याप्रमाणे गोळा केली होती. त्यांतील बहुतेक मी आता देऊन, विकून गळ्यात बांधून फुंकून टाकली. आता जागेची अडचण आहे, Retirement ची छाया तर दाट होऊ लागली आहे. पण थोड्या पुस्तकांत मी अद्यापही ते पुस्तक ठेवले आहे. त्या पुस्तकातील नितळ, रेखीव चित्रांनी भारल्यासारखे होते. एक दोन अनुभव तर mystical वाटतात. आज मला ज्यांचा पूर्णपणे हेवा वाटतो, त्यांपैकी तो एक लेखक. अगणित चांदण्यांचे आभाळ, सतत विस्तृत होणारे क्षितिज, त्यात एका (जुनाट) विमानाचे स्वतःचे स्वतंत्र जग, आणि त्या ठिकाणी दैनंदिन पार्थिव गोष्टींच्या वर राहणारे त्याचे मन. ज्यात तो पूर्ण रमून जाऊ शकला असला व्यवसाय, आणि या अमर्याद गोष्टीचे सान्निध्य. त्याला मृत्यू आला तोही वाळूत, चांदण्याखाली, वारा अनिर्बंध वाहत राहील अशाच ठिकाणी आणि तोदेखील पूर्ण उचित अशाच तऱ्हेने. भग्न झालेले विमान, खंडित शरीर, असले काही विद्रुप नाही. त्याचे शरीर तर सोडाच, त्याच्या विमानाचे अवशेषही वाळवंटात मिळाले नाहीत. कापराची ज्योत निरंजन जळाली. एखाद्या परक्या भाषेतील भावगीताची एकच ओळ सहज ऐकून विरून जावी, तसे त्याचे आयुष्य संपले. (म्हणजे तो सर्वमुक्त संत होता असे नाही. तो मोजक्या मित्रांत मिसळे; काही वेळा भांडत असे. देखण्या देहाविषयी तो अरसिक नव्हता. पण या साऱ्या गोष्टी म्हणजे गालिच्याच्या मागच्या बाजूचे धागे. खरे Design वरच्या बाजूला होते.) अत्यंत हावऱ्या माणसालाही यापेक्षा आयुष्यात काय जास्त हवे असणार?

आपणांला  ज्ञात असलेल्याही पलीकडील आणखी एक भीषण दरी, आणखी एक विक्राळ शिखर दाखवणाऱ्या Dostoevsky प्रमाणे मोठा लेखक नव्हे. तर पिवळा आणि निळा असे दोन खडे बसवलेल्या अंगठीसारख्या लेखक मनुष्याला किती जागेची गरज आहे? Saint Exupery ला आभाळ, अमर्याद पसरलेली वाळू हेदेखील अपुरे वाटले असते. ते (The Little Prince) मी नंतर वाचल्याने त्या वेळी त्या पुस्तकामुळे फारसा प्रभावित झालो नाही हे खरे. कुणास ठाऊक, पण आज मला ते त्या पुस्तकाइतकेच आवडेलही. '

(जी. एं. ची निवडक पत्रे: खंड १, पान १७-१८)

'The Little Prince ला एक प्रकारचा हळवा charm आहे. सेंटचा स्पर्श झाल्यावर थोडा ओलसर थंड सुगंध जाणवतो तसा. परंतु (क्षमा करा) त्या कथेत मला dramatic potentialities मात्र फारशा जाणवल्या नाहीत.'

जी. एं. ची पर्सनल लायब्ररी

कुठलाही लेखक आणि त्याचं काम, हे एखाद्या समुद्रासारखं असतं. त्या समुद्राच्या किनाऱ्यावरून तुम्ही त्याचा आवाका मोजू शकत नाही. त्यासाठी तासंतास, दिवसेदिवस काठावर बसून राहावं लागेल आणि येणाऱ्या लाटा म्हणजे त्याच्या पुस्तकातील शब्द अंगावर घ्यावे लागतील. मग पाण्यात खोल उतरावं लागेल. जे समोर येईल त्याचा सामना करावा लागेल, शंख-शिंपले, कधी शार्कही, खोल गर्तेत सापडेल बरंच काही, पण भोवरे ओलांडावे लागतील. कुठे बेट दिसेल. त्यावर उतरूनही समुद्राचे चहुबाजुंनी वेढलेले रूप समजून घ्यावे लागेल.

स्वतःच्या लेखनाविषयी आणि वाचनाविषयी जी. ए. म्हणतात:
'लेखन म्हणजेच प्राण असे समजणाऱ्या तपस्वी लेखकांत तर मला स्थान नाही. केवळ लहर आली म्हणून सारे लेखन बाजूला टाकून मी चार मैल फिरायला जाईन. records ऐकत बसेन. आणि चांगली पुस्तके मिळाली तर सहा महिने, वर्षभर लेखनाशिवाय राहायला मला बिलकुल अपराधी वाटत नाही. त्यात आणखी भर म्हणजे चित्रकला, photography, गुलाबांची रोपे करणे असले मधेच झपाटलेले ताप.'

हे वाचून वाटते, सगळेच थोडेफार mad असतात. madness हा universal आहे.

जी. एं. कडे चार-पाच हजार पुस्तकं होती. त्यांच्या पत्रांतून ते नेहमी पुस्तकांबद्दल  बोलत असत. त्यांच्या पत्रांतून ते जे सांगतात त्यावरून मला असं नेहमी वाटतं की आपणही ही पुस्तकं वाचायला हवीत. त्याप्रमाणे 'रँडम' स्वरूपात मी त्यांनी उल्लेखिलेल्या काही लेखकांची पुस्तकं वाचण्याचा प्रयत्न केला. पण ही फक्त एक उत्सुकता होती. त्या वाचण्याला ना काही क्रम होता ना काही शिस्त. पण आता मला असंच वाटतं की जी. ए. ज्या पुस्तकांबद्दल सांगत होते ती जी. एं. नी फक्त वाचलीच नाहीत तर त्यातली अनेक पुस्तकं त्यांच्या संग्रही होती.
जी. ए. खुद्दच सुनीताबाईंना लिहिलेल्या पत्रात म्हणतात 'खिश्याचा आवाका सांभाळत बहुदा जुनीच अशी मी साडेचार-पाच हजार पुस्तकं तरी विकत घेतली. आणि दोन वर्षांपूर्वी सारे सोडवण्याचे ठरवले तेव्हा ती सारी विखरून टाकली. (आणि चांगली पुस्तके मोफत घ्यायलाही लोक किती नाखूष असतात हे मी शिकून घेतले)'

त्यामुळे मला आता असे वाटते त्या पत्रांमध्ये जी.एंची स्वतःची लायब्ररीच विखुरलेली आहे. त्या त्यांच्या लायब्ररीतील पुस्तकं मी नोंदवून ठेवणार आहे. आणि त्याचे एक कॅटलॉग करणार आहे. ती पुस्तकं वाचण्याचा प्रयत्न करण्याचाही एक 'अतिशयोक्त' आणि थोडासा इम्प्रॅक्टिकल विचारही माझ्या डोक्यात सतत डोकावत असतो.

जी. एंच्या पर्सनल लायब्ररीत डोकावून बघण्याचा हा एक प्रयत्न. त्यामुळे जमेल तसे जी. एंच्या लायब्ररीतील पुस्तकं गोळा करणार आहे. ती येतील, जातील, काही राहतील माझ्याकडे.बघू.

१. रवींद्रनाथ टागोर यांचे 'गीतांजली' पुस्तक, बहुतेक हे पुस्तक त्यांच्या लायब्ररीत नसावं.

२. Dickinson Carr या लेखकाच्या detective stories

Ghost Stories: जी. एं. ना Ghost Stories चे विशेष आकर्षण होते.
३. M. R. James च्या collected Ghost stories

4. Oliver Onions च्या collected Ghost stories

5. Sheridan la Fenu- The green tea नावाची कथा

6. Algernon Blackwood  च्या collected Ghost stories

7. T.S. Elliot ची कविता Ape Neck sweeny, Prufock , Four quartets
(Except few passages, I find both wordsworth and Shelley bores, and T.S. Elliot (except in a few passages) and old maiden aunt suffering from 'the sleeping disease' 

8. W.B. Yeats ची कविता Celtic twilight

9. Gustave Flaubert चे Salammbo, या पुस्तकासाठी फ्लॉबेरने जवळजवळ चारशे पुस्तकं वाचली, त्याशिवाय कागदपत्रे, पण शेवटी कादंबरी तीनशे पानांची झाली.

10. Saint Exupery : Night Flight, Wind Sand and Stars

11. Conrad Richter - The trees, The fields, The Town

13. Carson Macullers - Clock without hands, Reflections in the Golden Eye, The wedding guest, The heart is a lonely hunter, The ballad of a sad cafe, Carson Mcculler's च्या गोष्टीतील पात्राबद्दल जी.ए. खंड १ , page ९४-९५ वर उल्लेख आहे.

14. Katherine Ann Porter - Pale Horse- Pale rider, Flowering Judas

15. Eudora Welty च्या कथा

16. Sophocles ची नाटकं, Sophocles चे Hercules विषयी असलेले एक नाटक Ezra Pound या कवीने अनुवादित केले आहे.

17.  Leo Tolstoy - What is art?

18. Bible

19. a poem of Donne कुठची ते त्यांनी सांगितलं नाही, त्यामुळे शोधावं लागेल. 

20.  Arabian Nights , रिचर्ड बर्टनने मूळ अरेबिक मधून केलेला अनुवाद, आणि विष्णुशात्री चिपळूणकरांनी केलेला मराठी अनुवाद.

21. Alice in wonderland- Lewis Caroll: मुलांकरिता लिहिलेल्या पुस्तकाची एक गंमत असते. ते खरोखरच श्रेष्ठ असेल तर मुलांपेक्षा इतरच त्याचे वाचन करतात. Not for children, but for the childlike of all ages)

22. Aeschylus ची नाटके

23. Shelley चे Prometheas वरील  नाटक

24. Earth in Upnhavel Oedius Ahknton

25. विनायक लक्ष्मण बर्वे ( कवी आनंद या नावाखाली ते लिहीत. Gray च्या Elegy चे सुरेख भाषांतर त्यांनी केले आहे. त्यांचे पुस्तक 'मुचकुंददरी'

26. माधव केशव काटदरे - हिरवे तळकोकण

27. Peter de Vries च्या विनोदी कादंबऱ्या : The handsome heart, No but I saw the movies

28. Rober Graves च्या कविता

29. Sylvia Plath च्या कविता , तिची कादंबरी : The bell Jar, तिचे Journals आणि पत्रं

30. Berryman च्या कविता

31. Theodore Roethke च्या कविता : त्याच्या कवितांचा परीघ फारसा मोठा नाही. एखाद्या पाखराच्या उडण्याच्या पद्धतीप्रमाणे त्याचा मार्ग मर्यादितच आहे. पण तेवढ्या कक्षेत त्याच्या काव्यात जिवंत रेखीवता येते. काही प्रतिमा वेगेळेपणाने एखादे साधे दृश्य झळझळीत करतात. Theodore Roethke च्या कविता Sylvia Plath ला आवडायच्या इतक्या की तिची एक कविता Roethke चा पूर्ण प्रभाव असल्याने reject झाली होती. Roethke स्वतः Poetry शिकवायचा heavy drinker होता, manic depression खाली होता.

32. Of Human Bondage - Somerset Maugham, त्याचे memoir : Summing Up

33. Stephan Zweig - Beware of pity

34. Michelangelo's sonnets

35. कवी अनिल - सांगाती

36. चिमुकलीच कविता, वाग्वैजयंती - राम गणेश गडकरी

37. Jean Christophe - Romain Rolland, Maire Antoinette , Walao ने पाहिलेली दृश्ये

38. Eugene O'neill's plays - Mourning becomes electra, Desire under the elms, Long Days Journey into night

39. Guntar Grass - Dog Years, Tin Drum, Scare crows

40. Magic Mountain - Thomas Mann

41. King Lear - Shakespeare, Antony and Cleopatra

42. Mahabharat

43. Grapes of Wrath, The Pearl - John Steinbeck 

44. To kill a mocking bird - Harper Lee

45. If tree grows in Brooklyn - Smith Betty

46. James Baldwin - Go tell it on the mountain , Native Son

47.  The Invisible Man - Ralph Ellis

48. All quiet on western front - जी. एं. नी कॉलेजमध्ये वाचलेले पुस्तक

49. Death in the afternoon - Hemingway

50. Peter Flaming - Brazilian Adventure, Two is company , One is company, 

51.Joseph Conrad ची पुस्तकं. हा जी.एं. चा आवडता लेखक होता. नव्या लेखनाच्या जथ्यात या लेखकाचे लेखन जगाने  दुर्लक्षित केले, आणि तो अत्यंत ताकदीचा लेखक असूनही दुर्लक्षित राहिला याबद्दल जी.एं. ना खंत होती. त्यांनी एका पत्रात म्हटले आहे की Conradत्यांना एक श्रेष्ठ लेखक वाटतो, कारण त्याचे लेखन एक Metaphor असते आणि विषय जीवनातील साक्षात्कार किंवा भ्रमनिरास किंवा Anguish चे असतात. त्याचे सारे लेखन त्या एका pattern मध्ये कुठे ना कुठे बसते. 

52. Don Quixote - Miguel de Cervantes

53. Dylan Thomas - जी.एंचे मत यांच्याविषयी फारसं चांगलं नव्हतं. पण Dylan Thomas च्या आयुष्याबद्दल त्यांना आदर होता.हा अमेरिकन कवी होता, पण जी.एंना त्याचे गद्य लेखन विलक्षण जीवंत वाटायचे.
Portrait of an artist as a young dog
Under the milkwood tree  ही त्याची गद्य पुस्तकं आहेत.

54.  W.H. Auden - Collected poems

55. Hopkins Geriard Manley - Poems : The work of the deutschland, The poem of Genrad Hopkins 

56. Walter Pater Horatio - Marius the Epicurean

57. Omar Khayyam च्या रुबाया (rubaiyat ), Edward Fitzerald - Rubaiyat of Omar Khayyam

58. Hamlet, Othello - Shakespeare

59. अरविंद मंगरुळकर - संस्कृतचे गाढे अभ्यासक

60.  Oscar Wilde आणि O'henry यांचे चरित्र

61. शांता शेळके यांची स्वप्नतरंग कादंबरी

62. Koestler चे आत्मचरित्र

63. Thomas Hardy (Mayor of Castorbridge) and other books

64. Hillaire Belloc नावाचा इंग्रजी निबंधकार , त्याचे एक स्वतःविषयी वाक्य आहे : His sins were scarlet but his books were read!

65. Confucius ने एका ठिकाणी म्हटले आहे : There are hundred ways of facing an enemy ; but to run away from him is still the best.

66. Theophile Gautier

67. Keats ची Grecian Urn कविता, Ode to Autumn

68. Murray John Middleton - Adam and Eve, Jonathan Swift : A critical Biography

69. Richard Burton Biography : Arabian Knight , श्वाईत्झरचे आत्मचरित्र?

70.  Freya Stalk - Baghdad Sketches

71. Landor, Landore नावाचा कवी : I strove with name, for none was worth my strife, Nature I loved and next to nature, art. I warmed both hands before the fire of life; it stinks and I am ready to depart!

याचा नातू Henry Savage Landor , हा adventurist , explorer होता.

72. Fainna Solasko - Visiting Grandpa

73. Hiene , Voltaire in Love, Love in cold climate , pursuit of love, The blessing, don't tell afraid   - Nancy Mitford

74. Collected Fantasies - Voltaire

75.  William Blake - Poems

76. Nietsche

77. Yeats बद्दल पुस्तक , चरित्र

78. Pope Alexander

79. Teilhard de Chardin - Pecking man, Phenomenon of Man, Future of Man, Hymn to Universe

80. Thomas Merton - Sever Story Mountain  (A small talent perhaps but the book is a pure clear shining line)

81. Charles Lamb

82. W.H. Hudson- Far away and long ago , Green mansions , Tales of Pampas, Crystal  Age, Roam on Pampas in Argentina

83. E.M. Forster

84. Maorois Andre - The quest of proust, Victor Hugo , Emile Herzog चे चरित्र

85. E. V. Lucas 'A letter is a written conversation', त्याची पुस्तकं : Old lamps for new, The traveller's luck

86. Chesterton Gilbert Kieth

87. Robert Browning - Christmas Eve amd Ester Day, Jacoseria या कविता , Charles Dickens/Benard shaw (not sure whether which books )

88. Whitman : O god , help me in keeping my impertinent boorishness,
'Some of his poems are vital, lusty like animals, with peculiar satisfaction of their own, like that from a छत्तीसगडी dark primitive woman.

89. Kathleen Mansfield Beauchamp

90. Shaw ची Pat Campbell ला लिहिलेली प्रेमपत्रे

91. Ibsen चे Emperor and Galilean हे नाटक जी.एंना आवडत असे. इतर नाटकांवर सामाजिकतेची छाया आहे बहुतेक, ज्याचा उपहास जी. ए करतात :Ibsen च्या जास्त काव्यमय लेण्यांप्रमाणे कोरीव अशा नाटकांपेक्षा Doll's house चा प्रभाव त्याच्यावर पडला आणि तो झाडणी पंप घेऊन लोकांवर तुटून पडला. Brand नावाचे नाटक, When we dead awaken , John Gabriel - another thing

92. Chekhov जी. एंचा आवडता लेखक होता

93. Strindberg ची नाटकं

94. Oscar Wilde ची शैली अंगावर रत्ने (पुष्कळशी खोटी) , Bernad Shaw वर Wilkie Collins चे वाक्य ?

95. Cider with Rosie - Laurie Lee,  याची तर गंमतच आहे, हा एक दिवस उठला व व्हायोलिन एवढेच सामान घेऊन साऱ्या ब्रिटन, स्पेन, पोर्तुगालमध्ये भटकून आला. तो कवी आहे व त्यांचे Cider with Rosie हे पुस्तक फार आकर्षक आहे. 

96. Moby Dick - Melville - या बद्दलचा Melville चा एक humorous प्रसंग जी. एंनी सांगितला आहे. त्याचं आणखी एक पुस्तक : Mumford

97. Freud आणि D.H. Lawrence पण हे काही जी.एंचे आवडते लेखक नव्हते.

98. T. S. Elliot - च्या कविता, I have shored the fragments of my ruined life.

99. Dostoevsky ची सगळीच पुस्तके : हा जी.एंचा अत्यंत आवडता लेखक होता, इतका की आपल्या पत्रांतून ते त्याचा/त्याच्या लेखनाचा सर्रास उल्लेख करीत, आणि त्याबद्दल म्हणत 'मी नेहमी त्याचा उल्लेख करतो म्हणजे तो माझा एखादा जवळचा काका-मामा आहे असं नव्हे.' पण खरंतर अशी लेखक मंडळीच जी.एंची खरी सगी-सोयरी होती. त्यांना जे लेखन आवडायचे ते लिहिणारा त्यांना जवळचा माणूस वाटे. विशेषतः कठीण आयुष्य जगलेल्या, पेटलेल्या निखाऱ्यासारखे जळजळीत लिहिण्याऱ्या आणि तसे आयुष्यही वाट्याला आलेल्या लेखकांबद्दल त्यांना अत्यंत आदर होता, आणि आपली प्रतिभा त्यांच्यासारखं लिहिण्याची नाही ही जाणीवही त्यांच्यापाशी होती.

100. Graham Green - Power and Glory, Native Son

101. Maxim Gorky चे आत्मचरित्र. हे लेखन त्यांना Solar Plexus मध्ये ठोसा मारणारे वाटे. मी Maxim Gorky चे बालपण वाचले आहे, अतिशय दाहक अनुभव आहेत त्याचे. यावरुन जी.ए. काय म्हणतात याची पुसटशी कल्पना येते. Birth of Man- Gorky

102.  A.E. Houseman - Last poems, More poems.

103. Thompson Franis - Hound of Heaven

104.Simone Weil - हिच्या लेखनाविषयी जी.एंना अतिशय उत्सुकता होती. त्यांनी हातकणंगलेकर यांना लिहिलेल्या एका पत्रात म्हटले आहे की .Simone Weil च्या लेखनाचा गाढा अभ्यास केलेल्या एखाद्या माणसाला मला भेटायचे आहे. .Simone Weil ही गणिती विदुषी होती Greek Mathematics चा तिचा अभ्यास होता, Marxism ची पुरस्कर्ती होती, तिच्यासारख्या प्रखर बुद्धिवादी माणसाने आपल्या Catholicism आणि Marxism या भिन्न passions मधून कसा मार्ग काढला, या वैयक्तिक Conflict मधून तिने कसे समाधान साधले याबद्दल जी. एंना उत्सुकता होती.

105.  Ken Kesay - One flew over the cuckoo's nest

106. Hegel चे आत्मचरित्र आणि पत्रे

107. Malcom Lowry - Under the Volcano - जी. एंचे आवडते पुस्तक होते.

108. Aldous Huxley - ची पत्रे, जी.एंनी याच्यावर बरीच टीका केली आहे, जी. एंना 'आतडे' शब्द भयंकर आवडायचा, एखाद्याबद्दल खरी माया वाटणे, याच्याबद्दल ते 'आतडे वाटणे' असा शब्दप्रयोग वापरीत. हा खास 'जी.ए Vocabulary तला अस्सल 'जी. ए. टच' असलेल्या शब्द. तर ते Aldous Huxley च्या पत्रांबद्दल म्हणतात की Van Gogh च्या एका पत्रात Aldous च्या चारपाचशे पत्रांपेक्षा जास्त आतडे आहे.'

109. Ann Sexton - च्या कविता , To Bedlam and Part way, Live or Die,  ही कवयित्री Sylvia Plath ची समकालीन होती.

110. Kawabata सोडून जपानी लेखकांबद्दल जी.ए. फारसे बोलत नाहीत. कावाबाताच्या लेखनाबद्दलही ते कधी फारसे बोलत नाहीत, त्यांनी कावाबाता वाचला जरूर असेल, त्यांचा कावाबाताचा उल्लेख आहे तो फक्त त्याच्या आत्महत्त्येविषयी. जी. एंना आत्महत्त्येविषयी सुप्त आकर्षण होते, आत्महत्या केलेल्या लोकांची बाजू ते आपल्या पत्रांतून मांडतात, त्यांना अशा माणसांविषयी नक्की काय वाटायचे हे सांगणं अवघड आहे पण त्याच्या पुस्तकाच्या आवडीवरून त्यांनी वाचलेले, त्यांना आवडलेले बरेचसे लेखक दाहक आयुष्य जगणारे on the verge of self destruction अशा जातकुळीचे होते असे दिसून येते. 

111. Where

प्रवासाची पुस्तकं जी. एंना अतिशय आवडायची, पण तो प्रवास काही असा ठाकठीक केलेला, नेहमीची प्रसिद्ध स्थळे बघून केलेला conservative मनाला  रुचणारा प्रवास नव्हे, तर मुलखावेगळ्या प्रदेशात, जिथे कुणी गेलेलं नाही अशा ठिकाणी, एकट्याने केलेला किंवा कसलीच तमा ना बाळगता, विनाकारण, विनाहेतू केलेला असा प्रवास आणि त्याबद्दलचे लेखन त्यांना आवडे.
त्यांनी Baltistan नावाच्या प्रांतात Murphy नावाच्या बाईने आपल्या सहा वर्षांच्या मुलीला घेऊन केलेल्या प्रवासाच्या पुस्तकाचा उल्लेख केला आहे.
या प्रवासी लेखिकेचे नाव आहे Dervla Murphy. अशी दुर्मिळ मुलखावेगळी माणसे आणि त्यांची पुस्तके जी. ए. धारवाडसारख्या आडगावी राहून कसे शोधून काढायचे हे आश्चर्यच आहे. त्यांच्यातल्या शोधक वाचकाला अभिवादन ! Travel and Adventure ची एक छोटी Library त्यांच्याकडे होती.
The worst journey in the Golden Arm
Come the morning
Mumgo Park, Speke, Burton यांच्या प्रवासाची पुस्तकं जी.एंना विशेष आवडत.

112. Story of Sisyphus - Sisyphus या पात्राचा उल्लेख जी. एंनी केला आहे.

113. Epictetus ची Stoic Philosophy

114.  Herbert Read - The Green Child

115. Kon-Tiki , Aku Aku - Thor Hydral -Aku Aku हे पुस्तक त्यांच्या जास्त आवडीचे.

116. Howard Spring - Fame in the spur

117. Edwin Muir चे आत्मचरित्र , त्याच्याविषयी जी. एंनी अतिशय छान लिहिलं आहे.

118. Koestler चे आत्मचरित्र, त्याचे ESP वरील पुस्तक

119. शास्त्रज्ञ, प्रवासी यांची आत्मचरित्रे जी. एंना Thrilling वाटत. South with scot ,

120. Tide of fortune - Stephan Zweig

121. The Double Helix

122. Bury my heart at the wounded knee

123. Worlds in collision

124. Abnormal psychology , psychedelic experiences

125. Tibetian Book of dead

126. Dreams and the creative moment

127. Psychopath नावाचे पुस्तक

128. Reading in Modern abnormal psychology - Hooley Jill

129. Doctor johnson - Boswell

130. Lucretius

131. ESP experiences

132. शोपेनहाऊर विषयी

133. Butler Samuel - Erewhom , The way of all flesh

134. Introduction to biology - Sandra F. Watt

135. Nerval नावाचा फ्रेंच लेखक मला वाचायचा आहे.

136. Thomas Mann - the holy sinner , magic mountain, joseph and his brother ,
    g. a. naa tragic vatleli : Black swan 

137.  The savage God - Alvarez

138. Robinson Jeffers - The Road Stallion

139. Flaubert

140. O'neill che Gabe ने लिहिलेलं चरित्र

141. In cold blood - truman capote

142. Pavase , Kawabata , Montale , Mishima ह्या लेखकांचा उल्लेख

143. Beethoven : cha experience

144. Dr. Johnson चे आत्मचरित्र

145. E. M. Forster चे निबंध

146. Ingrid bergman - वरचा रा. बा. कुलकर्णी यांचा लेख

147. रा. ग. जाधव - जी. एंच्या कथांतील गोष्टीरूपता

148. University Library - Philosophy and psychical research - shivesh thakur

149. Ernest Bramah - Kai Lung stories

150. Hound of heaven - Francis Thompson

151. Job vachala (?)

152. Martin Buber - I - Thou

153. Micheal Ayrton che Pieta

154. Peer Gynt - Ibsen

155. Saint John of Cross - या spanish mystic च्या कवितांच्या इंग्रजी भाषांतराचे पुस्तक

156. Gilbert and Sullivan , operas , mikado, pirates, the grand duke, trail by jury

157. O'neil ची नाटकं

158. Gilbert

159. James Stephans चे Crock of gold

160. Cabell चे Jurgen

161. Symons Arthur -

162. इ. स. पूर्वीचे ग्रीक पाचवे-चौथे शतक - Greek Pottery (Red on black), Italian Renaissance , Burton, scott, mango park

163. A handbook of greek literature - rose या लेखकाचे

164. Not joy but peace - Russell

165. Lobsang Rampa , Casteneda

166. Patrick White - Riders in the chariot, Tree of Man

167. W. B. YEATS चे अर्ध्याहून अधिक आयुष्यातील

168. Donne नावाचा इंग्रजी कवी

169. page 7 वर 'अंधाराची पावले' या निळासावळा मधील लेखावर जी.ए. नी लिहिले आहे.

170. आयुष्यातील एक पान , हे मला वाचायलाच हवे, कारण this reminds me about my wandering in tarzen hill.

170. Henri Barbusse ची कादंबरी , Man peeps through hole

171. Steinbeck - grapes of wrath

172. Liam o flaherty - शेतकरी आणि म्हातारा कुत्रा शेवटी उरतात

173. Katherine Mansfield

174. Pierre Louys - Aphrodite

175. Marcel Aymee

176. Story of African Farm - Olive Shreiner -(पहिली चार प्रकरणे नेटाने वाचण्याचा धीर मात्र पाहिजे.), यातीळ जर्मन माणसाचा मृत्यू

177. पडद्याआड ही कथा : Helen McCloy

178. Christophe Isherwood - I am camera

179. Robert Graves

180. Henry Miller

181. कृष्णा जे. कुलकर्णी - यमुनातिरीचे बुलबुल , जी. एंनी या पुस्तकाबद्दल इतक्या वेळेला लिहिले आहे की हे पुस्तक त्यांना अतिशय आवडले होते असे दिसते. या लेखकाचा ही अकाली दुर्दैवी, विदारक आणि गूढ अंत झाला. या pattern ला काय म्हणावे? तरल आणि vital लिहिणारी माणसे फार काळ टिकतच नाहीत का ?

171.  मीना दीक्षित यांचा काव्यसंग्रह

172. Kraft Ebbing -

173. Ann  Frank , हेन्री मिलर विषयी ते म्हणतात , आता मिलर सोडणार नाही, he will haunt me, मिलरच्या छायेत मी  Ann Frank व एक कथा दोन्ही फाडून टाकले. सारा रिकाम्या शब्दांचा खुळखुळा. Ann Frank वर लिहिनही, पण आता नाही, इतक्यात नाही. नंतर पाहू.
Diary of Ann Frank : आणि 1960 दरम्यान कुठचा चित्रपट होता?
Ann Frank बद्दल त्यांनी खंड ३ , पान ८१ वर बरंच लिहिलं आहे.

174.  वसुंधरा पटवर्धन यांची अंधार नावाची कथा

175. D.H. Lawrence - The Man who died - याचा अनुवाद जी.एंनी केला आहे.

176. Nelson Algren

177. Wages of Fear

178. Rimbaud / Baudelaire यांच्या कवितांबद्दल जी. एंचे मत चांगले नव्हते. 

179. Li Po

180.  Fragments and Fantasies, The trail - Franz Kafka

181. दुर्गा भागवत , यांचे पैस पुस्तक जी.एंना अतिशय आवडले होते, इतके की असे पुस्तक आपल्या हातून घडायला हवे होते अशी खंत त्यांनी काही पत्रांतून व्यक्त केली आहे.

182. Ernst Toller, Pavase, Stephane Zwieg यांच्या आत्महत्त्यांसंबंधी

183. Cherio चे आत्मचरित्र (दुर्मिळ होते)

184. सह्याद्रीच्या पायथ्याशी - वि. स. सुखटणकर

185. अज्ञेय - नदी के द्वीप

186. विलास सारंग यांच्या कथांबद्दल जी.ए. उत्सुक होते पण 'फोनमेट' हि सोलेदाद मधली कथा आणि त्यातील काही  भाग त्यांना जरा आवडला नव्हता.

187.  अच्युत पारसनिस नावाच्या लेखकाचे लेखन जी.एंना आवडले होते

188. Emily च्या कवितांचे पुस्तक , ही एमिली डिकिन्सन कि एमिली ब्रॉन्टे. बहुदा ब्रॉन्टे असावी. कारण जी. एंना एमिली ब्रॉन्टेचे लेखन अतिशय आवडत असे, डिकिन्सनच्या कवितांचा कुठेही ते उल्लेख करत नाहीत.
(I am also deeply attracted by Emily Bronte, more by her poems and personal life, than by the heights. )

189.  किमया - माधव आचवल

190.Story of my heart - Richard Jefferies

191. Hitler's Ovens- Olga Yengyel -जी. एंनी या पुस्तकाचा स्वतः 'वैऱ्याची एक रात्र' या नावाने अनुवाद केला आहे.

192. Wizard Of Oz

193. Tennesse Williams चे आत्मचरित्र

194. Nelson Algren - Man with the golden arm , Came the morning

195. Crack up - Scott Fitzerald's wife Zelda

196. Erskine Caldwell

197. Encyclopedia of Magic and Occult

198. Patrick White - Tree of Man , Riders in the Chariot.

199. George Meredith and Golding's : Lord of the flies

200. The last puritan - Santayana

201. The White Tower , Not to yield- - Ullmon

202. प्राणहिता - दिवाकर मोहिनी

203. Shirley Ann Grau

204. Durrell - Alexandrine Quartet

205. Liam O'Flaherty

206. श्री. दा. पानवलकर यांची 'अजन्मा' कथा , कमल देसाई यांच्या कथा जी. एंना फारशा आवडत नसत पण त्या कथालेखनाच्या Serious आणि genuine voice ची त्यांना कल्पना होती.

207.  The Painted Bird - Kozinski


208. Proust, De sade , De Sade च्या पुस्तकांनी जी. ए. हादरून गेले. यासाठी नव्हे की

209.  Genet - Our lady of Flowers, Thief's Journal , Psycho pathologia

210. Sir hall Cane - Last exit to Brooklyn

211. Herzog -Saul Bellow

212. Aleister Crowley

213. Sir Walter Ralegh

214. Celine Louis Ferdinand Destociches  - Death by installments

215.Liddel Hart याचे कुठले पुस्तक ते माहित नाही पण जी. एंना ते आवडले नव्हते.

217. Nikos Kazantzakis या ग्रीक लेखकाचे Zorba of Greek, Last Temptation of Christ

218.  The Deputy, a Christian tragedy नावाचे नाटक Rolf Hochhuth या जर्मन लेखकाने लिहिलेले

219. Nobokov's Pale Fire

220. Gaudi/Salvador Dali या चित्रकारांविषयीची पुस्तके जी.एंनी वाचली होती.

221. मोमीन याची कथा 'दुःख' (कोण आहे हा लेखक ते कळले नाही)

222. Flannery O' Connor - ची पुस्तकं : The violent bear it away , Three


223. Dreiser - Swanberg

224. Zohar  : The Zohar is the foundational work in the literature of Jewish mystical thought known as Kabbalah

225. Teilhard De Chardin - Man and Idea 

226. Parables and Paradoxes - Kafka 

227.  John Keats - The Making of Poet- Ward Aileen 

228. Lie Down in Darkness - Theordore Dreiser 

229. The Nun Book 

230. द.ग. गोडसे यांचे लेखन , विशेषतः 'मांडवगड'(मांडू ) च्या Broken Piller बद्दलचा लेख जी. एंना अतिशय आवडला होता. 'पोत'.

231.  जी.ए. या वाचनाला very staid, stuffy reading म्हणतात. Criticism about Melville and  Emily Dickinson (whose poems except for one or two, I had never read at all. Same teacher of English!)
Nathaneil Hawthrone (a very straight - laced bloke, not my dish)  and Thoureu's Walden - that shaggy bloke had quite a few good things to say, though I cannot go all the way with him. Then Frost , F-Scott Fitzgerald (a little)

232. चिं. त्र्यं. खानोलकरांचे सर्वच लेखन जी. एंना आवडे असे नाही पण त्यांचे लेखन त्यांना vital आणि महत्वाचे वाटत असे. 

233. Ronald Colman's - A Double Life 

234. Goethe - Faustus 

235. Galsworthy चे Forsyte Saga हे काही जी. एंचे आवडते पुस्तक नव्हते पण त्यातील The Indian Summer of Forsyte हा भाग त्यांना अतिशय आवडला होता. Galsworthy- Apple Tree

236. शशांक - रखालदास बॅनर्जी 

237. Hadrian  बद्दलचे कुठचे पुस्तक जी. एंनी वाचले होते ते माहित नाही पण, त्यांना ते drab वाटले , फक्त एकाच पॅराग्राफ त्यांना आवडला (one suddenly illuminating passage about the Black colour in the negative holding all the colours)

238. The Gadfly by Ethel Lilian Voynich

239. फिराक गोरखपुरी - रघुपति साहाय 

240. Biographical novels I can accept, provided there are two things- the central figure must be eccentric original bloke- Crowley , Van Gogh, Casanova 

241. क्या भूलूँ क्या याद करुँ - हरिवंशराय बच्चन यांची कविता 

242. D.D.Kosambi (G.A. says that except economics, Gandhism, Indian Philosophy , I can read anything

243. Laurel and Hardy 

244. Books by Jerome K. Jerome 

245. Ethel Mannin's Novel : Children of the Earth  

246. Emily Bronte- Wuthering Heights 

247. Black and William Cowper यांची कविता जी. एंना एवढी आवडत होती का ? त्यांनी म्हटले आहे : I owe small debts to Ann Frank, Blake and Cowper, to the woman with five children who died in लाक्षागृह , to the deaf old Beethoven-imagining notes of Music which he himself never hear at all, to Euridice, to Cassandra, Kafka. The list is frightening, in the meantime I may acquire new ones. Some I never hope to pay at all - Dostoevsky, S's King Lear, to कैलास लेणे, to Rembrandt, to बडे गुलाम अली's मालकंस , but smaller debts I should try to pay. 

248. Shirley Jackson - Life among savages

249. Vardis Fisher - history of man from being to present day 
about desert saints of early Christian saints. 

250. C.P. Snow and Anthony Burgess यांचं लेखन बहुतेक जी. एंना आवडलं नाही 

251. Huge Biography of Tolstoy 
  
252. Elias Canetti - Auto de fe : G.A: seems to be a strange, terrible book but I reserve my judgement , I have not finished it yet. 

253. Science Fiction : Wyndham's The day of the triffids , G.A.; found it fascinating. I purchased the remaining books by the bloke, have kept them for the rainy day. 

254. Susan Sontag's Death Kit , Against Interpretation

255. Lufcadio Hearne - ची पुस्तके , Kokoro

256. Norman Douglas : South Wind(Not much welcome), Old Calabria and other books 

257. बा. भ. बोरकर यांच्या कविता : जातिवंत नागाच्या पिवळ्या धमक रंगाप्रमाणे ऐंद्रिय संवेदनांचा रसरशीतपणा तरी मला हवा (आणि तो मला बोरकरांच्यात मिळतो. )

258. Diaz's memoirs about Spanish Conquest 

259. Prescott's Conquest of Mexico and Peru

260.Reading and books about Nile, Amazon, Ganga

261. रंगनाथ देशपांडे - वेडी बाभळ 

262. Mervyn Peake ची पुस्तके 

263. Hawkes - The Cannibal 

264. Autobiography of Pierre Loti (खलाशी लेखकाचे आत्मचरित्र )

265. Book of Poems by Leopardi 

266. Beddoe's Death  Jest Book

267. Becket's Malloy 

268. Kayesmith - Sussex Gorse 

269. Apsley Cherry Garrad - The worst Journey in the world 

270. Maurice Herzog - Annapurna 

271. George Moor चे आत्मचरित्र 

272. Cherio या हस्तमुद्रिकाच्या आठवणी : Cheiro's Memoirs: The Reminiscences of a Society Palmist

273. सरोजिनी सारंगपाणी यांचे आत्मचरित्र किंवा आत्मचरित्रात्मक कादंबरी 

274.  Russell चे आत्मचरित्र 

275. सादत हसन मंटो 

276. काही पाने काही फुले - ना. ग. गोरे 

277. Confessions of St. Augustine 

278. दातारशास्त्रींच्या कादंबऱ्या 

279. Stanley Gardener , Edgar Wallace किंवा  Christie च्या detective stories, Nitchcook च्या भयकथा 

280. Laocoon - Gotthold Ephraim Lessing चे पुस्तक 

281. Diogenes The cynic 

282.  Francis Villon 

283. ते माझे घर, स्वभावाला औषध नाही आणि दैवापुढे गती नाही - म. म. केळकर 

284. Frozen Frontier - George Defeck - या पुस्तकाचा म. म. केळकर यांनी अनुवाद केला आहे 'गोठलेली क्षितिजे' 

285. Captain Cook, Livingston , Sven Hedin, Rosita Forbes (Secrets of Sahara) , Freya Stalk, D.H. Lawrence, Huxley , Somerset Maugham यांची प्रवासवर्णने, South Pole चे प्रवास , Apsley - Cherry Garraad - Worst Journey in the world , Evans चे South with scott, Zweig चे Tide of Fortune,
H.V. Morton - In search of England, Scotland, Ireland 
In the footsteps of St. Paul 
Seven Hedin 

286. Amundesn सारख्या मुरब्बी प्रतिस्पर्ध्याशी सामना, Scot ची दैनंदिनी, Captain Titus Oats चा असामान्य त्याग 

287. देवरस यांचा लेख (?)

288. F.O. Mathiessen चे कुठले पुस्तक (T.S. Elliot)या कवीवर आहे. 

289. Christina Rosetti च्या कविता 

290. Tolstoy किंवा Dostoevsky ची कितीही चरित्रे वाचायची माझी तयारी आहे. 

291. Byron and Augusta Leigh 

300. Shelly चे चरित्र ?

301. काही कथा : 'डुक्कर' : पदकी , रेगे - चंद्र सावली कोरतो , रा. बा. कुलकर्णी - इन्ग्रिड बर्गमन वरील लेख 

302. वसंत आबाजी डहाके यांनी जी. एं. वर कोणता लेख लिहिला आहे. 

303. संध्याकाळच्या कविता, चन्द्रमाधवीचे प्रदेश - ग्रेस . 'देवी' ही ग्रेसची कविता

304. Marx ची मुलगी Eleanor हिच्याविषयी काय वाचन केले?

305. Coleridge ची कविता Kubla Khan 

306. तुलसीदल - अंजली ठकार

307. Nelson Bigren 

308. Sartre, Ionesco ची नाटके , Kafka, Susan Langer - Problems of Art, ऍप्टन Sincler चे आत्मचरित्र , Baudalaire वरची पुस्तके, Beckett च्या कादंबऱ्या, Shakta and Shakti हे Woodroft  चे पुस्तक , Artist and Psychoanalysis, Christ and Apollo , This is my God 

309. पुनःप्रत्ययाचा आनंद नाही, त्यात Maugham च्या कथा, Swingburne च्या कविता , Zweig चे Beware of Pity, Turgenev च्या कादंबऱ्या , निम्मा मॉपांसा, क्रोनिन, मॅनिन

 310. चेकॉव्हचे लेखन - चेकॉव्हचे काही लेखन असह्य वाटावे इतके मला Tragic वाटते. थोडा tolstoy , King Lear, Othello, Romain Rolland च्या Jean Christophe चा (बहुदा Maire Antoniette) अर्धा भाग 

311. Nelson Algren

312. ग. दि. माडगूळकर यांची 'वीज' कथा, गोखले यांची 'कातरवेळ' 

313. Willam Faulker - Sound of Fury and other works

314. लागेबांधे - मधू मंगेश कर्णिक 

315. मीना दीक्षितांच्या कविता - 'संपला रे स्वेद संपली रे वात' ही कविता 

316.  Trail Of the lonesome pine 

317. 'भ्रमणगाथा' - गो. नि. दांडेकर , गोलपिठा, शक्तिसौष्ठव 

318. लाल चिंचांचे झाड (संग्रह?) , अच्युत पारसनीस 

319. सरोजिनी वैद्य - पहाटपाणी 

320. Lawson - ऑस्ट्रेलियन लेखक 

321. Wole Souinka - याचे The Strange Breed नावाचे नाटक फार अस्वस्थ करणारे आहे. 

322. George Moore's autobiography ( 3volumes) seems malicious , false, fictitious, but it is so in the most entertaining way. 

323. Biographical details are interesting if a writer has strange personality (Dr. Johnson, Crowley, Sir Richard Burton ) ot if he is more important than his writings about autobiography.

324. Belloc - (Joseph Belloc) - Hilear 

325. Hesse - च्या कथा 

326. जी. एं. कडे Dictionaries, Encyclopedias, Rembrandt , Michelangelo, Velasquez, Delacraix यांच्या चित्राची पुस्तकं होती. 

327. तेऱ्हेवाईकांची पुस्तकं - Speke, Burton, Mungo Park, हचिन्सन , दक्षिण ध्रुवावर जाणारी Scott सारखी माणसे , Greece -इ. स. पूर्व चौथे-पाचवे शतक , इटलीचा Renaissance (12-15 वे शतक), रशिया क्रांतीपूर्व कालखंड

328.  मंगेश पाडगावकर - सलाम 

329. ग्रेस आणि दुर्बोधता हे पुस्तकच इतके जटिल आहे की, ते वाचायलाच मला मुळी एक वर्ष लागेल.

330. Haworth Parsonage - Isabel C. Clarke , Emily Bronte वरचे पुस्तक , तारा वनारसे यांनी तिच्यावर लिहिलेला लेख.

331. कुठच्या पुस्तकांबद्दल जी.ए. बोलत आहेत: सारे मुलगे समुद्राने गिळल्यावर त्याच्याबाबत तळतळाट करणारी ती एकाकी म्हातारी Riders to the sea- Synge ( प्रसिद्ध आयरिश नाटककार), Cordelia च्या मांडीवर डोके ठेवून आंतरिक व बाह्य वादळात सापडलेला Lear, भेट देण्यासाठी पिंजऱ्यातून एक पक्षी नेणारा, नंतर त्या पक्ष्याकडे दुर्लक्ष झाल्यामुळे तो उपाशी मरतो- Henchard (Mayor of Casterbridge मधील पात्र) , आटून वाळूने भरलेली शोकार्त शरयू नदी

333.  Shakespere चे Sonnets 

334. Proust - (Remembrance of things past)

335. Art of Fiction - Henry James 

336.Nitsche - Birth of Tragedy 

337. Joyce चा  Dubleener's कथासंग्रह : विशेषतः Dead ही कथा


338. Other rooms, Other voices - Capote

339. Medieval Philosophy, Martin Buber , Chardin

340. औदुंबर - बालकवी

341. Death of salesman, of mice and men , पाथेर पांचाली

342. Apsley Cherry Garradi , Worst Journey हे ध्रुव प्रदेशातील वर्णन , Doughty चे Arabia Deserta , Cook, Mungo Park, Megallan ची प्रवास वर्णने , एलिझाबेथच्या काळातील खलाशांची चाचेगिरी , Thor Hydral- Aku Aku, Easter Island म्हणून चिलीपासून बाराशे मैलांवर बेट आहे. तेथे अजस्त्र चेहऱ्याचे अनेक पुतळे आहेत. , Prescott- Conquest of Peru,  Inca लोक

343. Alice In Wonderland 

344. दास्तेयव्हस्की च्या चार पानांत जी जाण आहे, ती मला अनेकदा रसेलच्या एका पुस्तकात जाणवत नाही. मला अस्वस्थ करते ती त्याची आत्मसंतुष्टता, त्याला कधी अनिश्चित, गोंधळलेलं वाटतच नाही. आईन्स्टाईन की श्वाईत्झरचे वाक्य आहे 'दोन ताऱ्यांमधील अंतर इतके अमानुष आहे की त्यात धडपडत जाण्याचा प्रयत्न करताना नैराश्य वाटते, व या अनंत विश्वात आपला पाय टेकवावा असा एखादा तारा नाहीच की काय अशी  होते. 

345. माझी वाटचाल - ग. प्र. प्रधान 

346. Roy Cambell - Light on a darkness, Collected Poems - Georgiad नावाची अतिशय धारधार कविता. त्याने एकदा Mithraism नावाचे एक प्रतीकात्मक चित्र पहिले. एका बैलात सात तलवारी खुपसल्या आहेत व आभाळात वर एक raven आहे. हे चित्र आपल्या आयुष्याचे एक चित्र आहे अशी कल्पना करून त्याने ज्या कविता लिहिल्या आहेत त्या अविस्मरणीय आहेत. 
and His delightful - Autobiography

347. Villon चे Where are the snows of yester year 

348. Oedius , अँटिगोन विषयी 

349. प्रभाकर गोरे यांच्याविषयी रामदास भटकळ यांनी 'लंबक'  लेख लिहिला होता. 'जिगसॉ' पुस्तकात आहे.

350.   Arran Islands - Bagpipe Music

351.  George MacDonald 

352. Cain and Canetti  

353. कुसुमानिल 

354. Mount Carmel - Saint John of the cross 

355. Olaf Sapledon- First and Last Men 
356. Lives of  a cell by Lewts Thomas
        Conor Cruise O'Brien's -Maria cross 
        Isack Dinesen's first collection of Gothic Tales 
        Civilazation and Disease - By Sigerist 

        Magic , Reason and Experience - G.E.R Lloyd 

357. Malraux's Antimemoirs - 

358. Wittgenstein - He cleared lot of deadwood from our minds, but even he knew that there are other fields where his approach was irrelevant, and about that only 'silence'
 If he had lived longer , he probably faced those other aspects but then those whom Gods fear, always die young.
359. Andersen च्या काही गोष्टी, Alice Books, Some stories from Arabian Nights, Few scenes from King Lear and Oedipus- This should be something which can make Gods jealous. 

360.   Book on Dostoevsky , Romance of Leonardo Da Vinci , Prisoner of Time (Memories written by pasternak's second wife and often very moving)

361. Simple narratives of life in forsaken places - Arran Islands, Lapland, Shetland Islands, Majorca (where Robert Graves died recently)

362. New Testament and something about Savanorala , Carlyle has page on him somewhere and irrepressible Macaulay is there.

363. Powys (John Cowper)

364. Grave's white Goddess

365. Wilson Night - book on Powys (Saturnian Quest)

366. आत्मनेपद - हेमा लेले

367. Carlyle's Novalis

368. Greek Anthology - 5 Volumnes Edited by E.W. Warmington

369. Watchers by the Threshhod - Buchan चे पुस्तक, थोडे Ghost atmosphere असलेले पुस्तक

370.  Lorca - Lorca  भाषांतरित होतो ही गोष्ट आनंदाची आहे. 

371.  Paul Valery - 

372. कवितेविषयी - शब्दांना रंग असतात; त्यांचे व्यक्तिमत्व असते, इतकेच नाही तर ओळींमधील शब्दांत rhythm असतो ही जाण महत्वाची असते. पालाण - शंकर रामाणी 

373. Shelley - आपण डोळे उघडताच स्वप्न नाहीसे व्हावे , त्याप्रमाणे मृत्युक्षणी आपण खऱ्या जगात जागे होतो. We die into an eternal world, we wake up. Shelley या वृत्तीचे सर्वात मोठे उदाहरण. त्याला Greek चे चांगले ज्ञान होते. Plato चे दोन Dialogues त्याने भाषांतरित केले. पण त्याचा अट्टहास वेगळाच होता. याच जगात त्याला परिपूर्णतेचा शोध घ्यायचा होता. त्याची पुष्कळशी inspired कविता , व प्रत्यक्ष आयुष्यातील भयाण दुःखे याच वेडापायी निर्माण झाली. या नंतरची अवस्था गूढवादाच्या पातळीवर जाते. अनेकांतून एकत्व, क्षणभंगुरतेतून चिरंतनाचा ध्यास लागतो.